Հայկական մշակույթը հայ ազգի կենսագործունեության տարատեսակ դրսևորումներից է, որը հիմնված է ինքնաճանաչման, ինքնարտահայտման, հմտությունների ու կարողությունների կուտակման վրա: Էթնոսի բնականոն կազմավորման ընթացքում այն իր մեջ ձեւավորել է ուրույն խորհրդանիշեր, հավատալիքներ, համոզմունքներ, արժեքներ, նորմեր և վարքի օրինաչափություններ, որոնք բնութագրում են հայ ժողովրդի կյանքը: Ազգային այս մշակույթը էթնիկական մշակույթի զարգացման բարձրագույն ձևն է, որը բնութագրվում է սոցիալական համերաշխության առկայությամբ և հայերի համակեցության փորձով՝ ինչպես Հայաստանի տարածքում, այնպես էլ այլ երկրներում:
Պատմական զարգացման ընթացքում հայ ազգը ստեղծել է նյութական, հոգեւոր, գեղարվեստական և ֆիզիկական մշակույթ, որոնք բավարարում են նրա կենսագործունեության առաջնային կամ երկրորդային կարիքները։ Մշակույթի բարձր մասնագիտական մակարդակի առկայությունը այն բարձրացրեց համաշխարհային նշանակության մակարդակի, մասնավորապես`համաշխարհային քաղաքակրթությանը նպաստելու կարողության: Հայ ազգային մշակույթը միշտ կապված է սոցիալական իր անմիջական կրողի՝ հայ ժողովրդի հետ:
Հայկական նյութական մշակույթը հիմնված է բանական, վերարտադրողական գործունեության տեսակի վրա, արտահայտվում է օբյեկտիվ-առարկայական տեսքով։ Հայերը երկրագործության անցած առաջին ազգերից են։ Բարձր մակարդակի է հասցվել ցորենի և խաղողի մշակումը, այգեգործությունը։ Բնակլիմայական լեռնային խիստ պայմաններում ձեւավորվել է հայկական բնակարանը’ գլխատունը իր ուրույն կենցաղային պայմաններով։ Հայերը կարողացան վարպետորեն օգտագործել Հայկական լեռնաշխարհի բնական ռեսուրսները, հարմարեցնել դրանք իրենց կենցաղին։ Լայնորեն կիրառվում է նաեւ հարեւան քաղաքակրթությունների տեխնիկական փորձը։ Հայերը ստեղծեցին նաև ուրույն ազգային տարազ և խոհանոց։
Հայ ազգի հոգևոր մշակույթը հիմնված է ռացիոնալ, ստեղծագործական տեսակի գործունեության վրա, արտահայտված է սուբյեկտիվ ձևով։ Էթնոսի ձեւավորմանը զուգահեռ ստեղծվում է հավատալիքների, ծեսերի, հոգեւոր արժեքների սեփական համակարգ։ 301 թվականին քրիստոնեությունը Հայաստանում հռչակվում է պետական կրոն, բայց զարգանում ուրույն ազգային ճանապարհով, ինչը մեծագույն ազդեցություն է թողնում հայերի ինքնաճանաչման և ինքնադրսևորման վրա։ 405 թվականին ստեղծվում է ազգային գիրը, ինչը խթան է հանդիսանում ազգային գրականության ձեւավորման համար։ Հավատքն իր ազդեցությունն ունի հայի կենսագործունեության գրեթե բոլոր ոլորտների վրա։ Միաժամանակ հայկական վանքերն ու եկեղեցիները ոչ միայն կրոնական, այլ նաեւ կրթական, գիտական, հասարակական և այլ մշակութային կենտրոններ են։
Հայկական գեղարվեստական մշակույթը հիմնված է իռացիոնալ, ստեղծագործական տեսակի գործունեության վրա, արտահայտվում է ինչպես օբյեկտիվ-առարկայական, այնպես էլ սուբյեկտիվ տեսքով։ Մեծ է հայկական քրիստոնեության ազդեցությունը։ Շոշափելի են նաեւ հարեւան քաղաքակրթություններից որոշակի փոխառություններ։
Հայերի Ֆիզիկական կուլտուրան հիմնված է ռացիոնալ, ստեղծագործական տեսակի գործունեության վրա, արտահայտված է սուբյեկտիվ (մարմնական) ձևով։ Հայերի ֆիզիկական պատրաստվածությունը տարբեր ոլորտներում բարձր է գնահատվել միջազգային մակարդակով։
Հայկական Էլիտար կամ բարձր մշակույթը ստեղծում են հայկական հասարակության արտոնյալ մասը կամ դրա պատվերով՝ պրոֆեսիոնալ ստեղծագործողները: Որպես կանոն, այն առաջ է անցնում միջին կրթվածության անձի ընկալման մակարդակից: Պետականության բացակայության պայմաններում հայերի էլիտար մշակույթը անցավ լուրջ փորձությունների միջով և գրեթե ամբողջովին վստահվեց հայ հոգևորականությանը:
Հայկական ժողովրդական մշակույթը կամ ֆոլկլորը կերտվել է անանուն ստեղծագործողների կողմից, որոնք չունեին մասնագիտական պատրաստվածություն։ Կազմավորվելով հայ ժողովրդի ծագման հետ միասին ՝ այն անցել է իր զարգացման դարավոր ուղին ՝ միաժամանակ պահպանելով տեղական որոշակի ավանդույթներ։
Զանգվածային (փոփ) հայկական մշակույթը չի արտահայտում հայ մտավորականության նրբաճաշակությունը կամ ժողովրդի հոգևոր որոնումները։ Սա արվեստ է յուրաքանչյուրի համար, և միտված է ծառայելու գումար վճարողների ճաշակին ու կարիքներին: Ի տարբերություն էլիտար մշակույթի, այն ունի ավելի մեծ լսարան, իսկ ժողովրդական մշակույթի հետ համեմատած ՝ միշտ հեղինակայինն է: Զանգվածային հայկական մշակույթը նախատեսված է մարդկանց անմիջական կարիքները բավարարելու համար, արձագանքում է ցանկացած նոր իրադարձության և ձգտում է արտացոլել այն: Նրա նմուշներն արագորեն կորցնում են իրենց արդիականությունը, դուրս գալիս մոդայից: Հայկական զանգվածային մշակույթն առավել մեծ տարածվածություն ու ներկայացուցչություն ունեցավ ժամանակակից զանգվածային լրատվամիջոցների շնորհիվ։
ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ՓՈՒԼԵՐԸ
- Բրոնզեդարյան շրջան (մ․թ․ա․ IV- II հազարամյակ)
- Ուրարտական շրջան (մ․թ․ա IX-VII դարեր)
- Երվանդունյաց շրջան (մ․թ․ա VI – III դարեր)
- Հայկական Հելլենիզմի շրջան (մ․թ․ա II- մ․թ III դարեր)
- Վաղքրիստոնեական շրջան կամ “Ոսկե դար” (IV-V դդ)
- Մարզպանական շրջան (IV-VII դդ)
- Բագրատունյաց շրջան (VIII-XI դդ)
- Զաքարյանների շրջան, “Արծաթե դար” (XII-XIII դդ)
- Կիլիկյան շրջան (XI-XV)
- Ուշ միջնադար կամ Խավարի դարաշրջան (XiV-XVII դդ)
- Վերանորոգություն (XVII – XVIII դդ)
- Հայկական Դասականություն (XVIII դ- XIX դ սկիզբ)
- Հայկայան ռոմանտիզմ (XIX դ․ կեսեր)
- Հայկական ռեալիզմ (XIX դ․ 2-րդ կես)
- Հայկական Իմպրեսիոնիզմ – XIX դարի 70-80-ականներ
- Հայկական սիմվոլիզմ ու նեոռեալզիմ (XX դ․ սկիզբ)
- Խորհրդային շրջան (1921-1990)
- Հայկական մոդեռնիզմ
- Հայկական Պոստմոդեռնիզմ
- Փոփ Արտ
