Հուլիսի 24-ին Հայաստանում, Արցախում և Սփյուռքի հայկական համայնքներում կնշվի ամենաջրառատ ազգային տոնը՝ Վարդավառը, որը հայտնի է նաև որպես Հիսուս Քրիստոսի Պայծառակերպության տոն: Սովորաբար այն նշվում է Զատիկից 14 շաբաթ կամ 98 օր անց, կիրակի օրը՝ հունիսի 28-ից օգոստոսի 1-ն ընկած ժամանակահատվածում և համարվում է Հայաստանյան Առաքելական Եկեղեցու հինգ տաղավար տոներից երրորդը:
Վարդավառը հայկական ավանդական տոների շարքում ամառային ամենասիրված տոնն է, մանավանդ երեխաների համար, ովքեր սիրում են այդ օրը «ջրոցի խաղալ» կամ «Վարդավառ խաղալ», այսինքն՝ ջրել անծանոթներին և անցորդներին:
Տոնի ծագումը
Վարդավառը ծագմամբ Բնապաշտական տոն է, որը հնագույն ժամանակներում կապված էր ջրի, այնուհետև՝ Աստղիկ և Անահիտ աստվածուհիների պաշտամունքի հետ։ Վաղնջական ժամանակներից հուլիս ամսին, դաշտային հիմնական աշխատանքներն ավարտելուց և հացահատիկը հավաքելուց հետո ընդունված սովորություն էր մեծ տոնախմբություն կազմակերպել՝ օրհնելով և նվիրատվություններ անելով դաշտը հովանավորող ուժերին արտերի տարերքը մարմնավորող Միհրին։
Այսպես, տոնահանդեսի անհրաժեշտ դրսևորումներից էր հասկի փնջեր և նույնիսկ խրձեր տանել մեհյանները շնորհակալության տուրք մատուցելով այդ հասկի աճելուն օժանդակած աստվածներին ՝ բնության տարերգներին, գինի հեղել ջրերի ակունքների մոտ՝ ջրի տարերգին նվիրված ուխտավայրերում, մեծարելով դաշտային աշխատանքներին խիստ անհրաժեշտ ջրի տարերքը։ Հիսուսի մկրտիչ Սուրբ Կարապետին նվիրված Պայծառակերպության տոնը փաստացի հին զրադաշտական Վարդավառի շարունակությունն է:
Տոնի անվանումը
Ավելի ուշ այս տոնը Հայաստանի առանձին բնակավայրերում ուներ անվանման բազում ձևեր. Վարթավառ (Արճակ),Վարդևոր (Լոռի, Ջավախք, Կաղզվան), Վարդիվոր (Դերսիմ), Վառթիվոր (Զնաբերդ), Վըրթէվօր կամ Վըրթէվուր (Արցախ-Վարանդա), Վարթևոր (Նոր Նախիջևան), Ճրճանքի օր (Շաղաթ), Ճրճան (Մարտիրոս-Վայոց Ձոր), Պալլում, Պարլում կամ Պարլամօն (Քեսաբ) և այլն:
Ինչպե՞ս է նշվել տոնը
Տոնի մասին ամենավերջին հիշատակումները վերաբերվում են 19-րդ դարի վերջերին — 20-րդ դարի սկզբներին: Ենթադրվում է, որ Վարդավառին մարդիկ իրար վրա վարդաջուր են ցողել և վարդի տոն կատարել: Տոնի առթիվ կատարվող ծիսային արարողություններից մեկը Գողթն գավառում տեղի էր ունենում նախապես ծլեցրած ցորենի կանաչի շուրջը: Ըստ երևույթին մասսայական ջրախաղերը արտահայտում էին Աստղիկի լոգանքը: Վարդավառի որոշ ծեսեր ուղղակի կապ ունեին անասնապահության հաջողությունների հետ: Մի շարք վայրերում Վարդավառին կրկնում էին Տյառնընդառաջի կրակապաշտական սովորությունները, այլուր` Համբարձման ծիսակատարությունները: Մանկական խաղերն ու խաղալիքները հարմարեցված էին հատկապես ջրախաղերին:
Տոնի արարողակարգը և խորհուրդը մինչ մեր օրեր
Տոնի արարողակարգը և խորհուրդը մինչ մեր օրեր
Հայոց կենցաղում Վարդավառն ուներ գրեթե համընդհանուր արարողակարգ: Տոնի ժամանակ միմյանց ջրում էին բոլորը ով ինչով կարող էր՝ հաշվի չառնելով ո՛չ տարիքը, ո՛չ սեռը, ո՛չ հասարակական դիրքը: Այս ամենն ուղեկցվում էր երգ ու պարով, խաղերով:
Լեռնային շրջաններում, ուր համեմատաբար զով է, ավելի շատ կազմակերպվել են հեռավոր ուխտագնացություններ: Ժողովուրդը, մի քանի օրվա պաշար վերցնելով, մեկնել է սրբավայրեր. Տավուշի Այգեհովիտ գյուղի և շրջակա բնակավայրերի համար`Սրվեղի վանք, Զանգեզուրում Սալվարդի (Սալվրդի), Իշխանասարի Սուրբ Օհաննեսը (Հովհաննեսը) և հատկապես Խուստուփ լեռան սրբավայրերը: Այդուհանդերձ վարդավառյան համահայկական նշանավոր ուխտավայրը` Մշո Սուրբ Կարապետն էր: Պատահական չէ, որ շատ տեղերում (օրինակ`Կեսարիայում) ավանդական այդ տոնը կոչվում էր «Սուրբ Կարապետ»:
Այս ուխտագնացություններն ուղեկցվում էին մատաղներով և զանգվածային խնջույքներով: Ուխտավորներն օրերով էին մնում այդ սրբավայրերում, ուր կազմակերպվում էին ամենատարբեր միջոցառումներ`խաղեր, ըմբշամարտեր, փահլևանների մրցույթներ, ձիարշավներ, աշուղների մրցույթներ, տոնավաճառներ և այլն: Այդ ուխտավայրերը հաճախ հանդիսանում էին աղջիկտեսի և երիտասարդության ծանոթության գլխավոր վայրեր: Վարդավառի առնչությամբ նորապսակների ազգականներն էին առաջին հերթին միմյանց նվերներ մատուցում` մրգեր, չրեղեն, հագուստներ և զարդեղեն: Հաճախակի էին նաև վարդի փնջերի և ծաղիկների նվիրատվությունները:
Տոնի օրը գրեթե ամենուր հասկեր են եկեղեցի տարել `խնդրելով, որ դաշտերը կարկուտից և մորեխից անվնաս մնան: Բասենում առավոտյան եկեղեցու բեմը և սեղանը զարդարել են հազարավոր ծաղիկներով ու վարդի փնջերով: Նախիջևանում վաղ առավոտյան կանայք թելերի վրա ծաղիկներ, խնձոր, մանր վարունգ և վարդեր ամրացնելով, խաչաձև կապում էին երեխաների կրծքին և տանում եկեղեցի:
Այժմ ինչպե՞ս է նշվում
Ներկայումս Վարդավառի հիմնական ավանդույթները գրեթե նույն կերպ են անցկացվում: Առավոտյան բոլոր եկեղեցիներում անցկացվում է պատարագ, նվիրված Քրիստոսի պայծառակերպությանը, ջրի օծում և մրգերի օրհնություն (խնձորը տոնի խորհրդանիշներից է): Որոշ մարզերում ընդունված է աղավնիներ բաց թողնել, որը խորհրդանշում է ջրի տոնի մեկ այլ կողմը `համաշխարհային ջրհեղեղի վերջը: Վարդավառի տոնին Երևանում և մարզերում կազմակերպվում են թատերական ներկայացումներ, որոնք ներկայացնում են ազգային խաղերը, երգերը, պարերը, ինչպես նաև Հայաստանի նախաքրիստոնեական շրջանից պահպանված պատմամշակութային հուշարձանները: Այսպիսով Վարդավառի տոնին նախորդում է շաբաթապահքը: Իսկ հաջորդ օրն, ինչպես տաղավար բոլոր տոներից հետո, Մեռելոց է. բոլոր եկեղեցիներում ննջեցյալների հոգիների համար մատուցվում է Ս. Պատարագ և կատարվում հոգեհանգիստ:
Վարդավառի տոնը այսօր էլ չի կորցնում իր արժեքը և դեռ ավելին` տարեցտարի ավելի ու ավելի է սկսվում արժևորվել` դառնալով սպասված տոն: Տարբեր խաղեր, պարեր, երգեր, և իհարկե, ամենուրեք ջրի շիթեր՝ այսպիսին է մերօրյա Վարդավառը: Այդ օրերին անհնար է «ջրից չոր դուրս գալ»: