Մ.թ.ա. VII դարի երկրորդ կեսում Արարատյան տերությունը սկսում է վերապրել իր ճգնաժամը, ինչը բերում է տարածքային կորուստներ, քաղաքական և ռազմական ձախողումներ, պետականության ապակենտրոնացում և իշխանափոխություն։ Մեծամասամբ ճգնաժամը կապված է Ասորեստանի նոր վերելքի, էթնիկ նոր տեղաշարժերի և դրանցով պայմանավորված՝ Առաջավոր Ասիայում հաստատված նոր իրականության հետ։
Ռուսա I-ի բարեփոխումները
Ասորեստանի թագավոր Թիգլատպալասար III-ից (մ.թ.ա. 745-727թթ.) կրած պարտությունները ծանր հետևանքներ ունեցան Սարդուրի II-ի (մ.թ.ա. 764-735 թթ) իշխանության համար։ Բիայնիլին կորցնում է իր քաղաքական գերիշխանությունը Առաջավոր Ասիայամ և որոշ տարածքներ։
Ցանկանալով վերականգնել տերության նախկին հզորությունը, Ռուսա I-ը (մ. թ. ա. 735-մոտ 710-ական թթ.) ձեռնամուխ է լինում մի շարք բարեփոխումների։ Կենտրոնախույս ուժերի ջլատման համար նախկին նահանգների տրոհմամբ նա ձևավորում է մարզային կառավարման համակարգ: Բանակի կազմում նա առանձնացնում է արքայական գունդը՝ բաղկացած հեծյալ զորամիավորումների ընտրյալ ուժերից, ձևավորում է մարզային զորքեր:
Արքան վերակառուցում է ասսուրական զորքի կողմից ավիրված մայրաքաղաք Տուշպան, հիմնում Ռուսախինիլի թաղամասը։
Ռուսա I-ը պատժիչ արշավանքներ է ձեռնարկում դեպի Սևանա լճի ու Ուրմիայի ավազաններ և Արդինի-Մուսասիր: Սերձուրմյան ավազանում իր դիրքերը վերականգնելուն ուղղված քայլերը հանգեցրին Ասորեստանի նոր արքա Սարգոն II-ի հետ բախմանը մ.թ.ա. 719 թ.: Վերջինս անհաջողություն կրեց: Զարգացնելով հաջողությունը՝ Ռուսա I-ն արշավեց դեպի արևելք` նվաճելով մինչև Կասպից ծով ընկած նոր տարածքներ:
Ուրարտուի հյուսիսային սահմանին մ.թ.ա. VIII դարի կեսերին հաստատված կիմմերական ցեղերը սկսում են ասպատակել սահմանամերձ շրջանները։ Ռուսան իր զորքով շարժվում է կիմմերների դեմ, բայց ճակատամարտում պարտություն է կրում։
Ուրարտական զորքի անհաջող արշավանքը կիմմերների դեմ ու նրա պարտությունը երկրում առաջ են բերում ապստամբություններ ու ներքին խռովություններ։ Ռուսա I արքայի դեմ նույնիսկ ապստամբում է իր որդի արքայազն Մելարտուան: Ծայրամասային և կենտրոնական մի քանի մարզեր անջատվում են Բիայնիլիից։ Խռովություն է բարձրացնում նաև զորքի մի մասը, որի գլուխ կանգնում են բանակի երկու սպարապետ և 21 հրամանատար։
Չնայած կիմմերների դեմ մղած ճակատամարտում ուրարտական բանակի կրած պարտության և երկրի ներսում առաջացած ապստամբություններին՝ Ռուսային հաջողվում է պահպանել իր պետության ամբողջությունը։
Մ.թ.ա. 716 թ. Ուրմիա լճի ավազանի՝ Մանա երկրի համար Ասորեստանի և Ուրարտուի պայքարը վերածվեց վճռական պատերազմի: Օգտվելով կիմմերների արշավանքից և ներքաղաքական խորը ճգնաժամից՝ մ.թ.ա. 714 թ. գարնանը Սարգոն II-ն արշավեց Բիայնիլի թագավորության վրա: Նա չունեցավ առանձնապես մեծ հաջողություններ, սակայն վերադարձին մտավ Արդինի-Մուսասիր և թալանեց Խալդիի գլխավոր տաճարը: Վերջինս մ.թ.ա. III հազարամյակից եղել է կարևոր ուխտագնացության կենտրոն, և թագավորների, իշխանների, ազնվականների և վաճառականների ընծաները լցրել են նրա գանձարանը: Սարգոն II-ի կողմից իբրև հերոսություն ներկայացվող այս քայլը իրականում պարզ սրբապղծություն էր նաև հենց ասորեստանցիների համար։ Մ.թ.ա. 743-713 թթ. մղած երեսնամյա պայքարի արդյունքում Ասորեստանին հաջողվեց վերականգնել իր դիրքերը՝ կրկին դառնալով Առաջավոր Ասիայի տերություններից մեկը:
Սարգոն II-ի հետագա տարիների արձանագրություններում նշվում է, որ մ.թ.ա. 713 թ. Ռուսա I-ը շարունակում էր թագավորել և Ասորեստանի դեմ ձևավորել է փոքրասիական երկրների նոր դաշինք: Դատելով փաստերից՝ Ոուսա I֊ին հաջողվել է հետ նվաճ նաև Արդինի-Մուսասիրը: Սարգոն II-ի արշավանքը վերջին խոշոր ընդհարումն էր Ասորեստանի և Ուրարտուի միջև, քանզի տարածաշրջանում հայտնվում են նոր դերակատարներ։
Ռուսա I-ին հաջորդած Արգիշտի II-ը (մ.թ.ա. 714-685 թթ.), հաշվի առնելով Ասորեստանի վերականգնվող հզորությունը՝ խուսափում է նրա հետ ընդհարվելուց և առավելապես զբաղվում է տնտեսական հարցերով։ Աղբյուրներից դատելով՝ բացի Ուրմիո լճի հարավային հենարանից Բիայնիլին տարածքային այլ կորուստներ չէր ունեցել։ Տերության դիրքերի վերականգնումը հարավային սահմանագծում իրականացվեց բավական արագ:
Բարիդրացիական էին հարաբերություններն Ասորեստանի նոր գահակալ Սինաբերիբի (Սենեքերիմի) հետ: Այս պայմաններում Արգիշտի II-ը զենքն ուղղում է արևելք՝ Արաքսի հարավով հասնելով մինչև Կասպից ծով: Վերանվաճված տարածքներում արքան հիմնադրում է երկու խոշոր ամրոց՝ Խալդի աստծո և իր անուններով:
Բիայնա տերության վերջին վերելքը
Արարատյան տերությունը կրկին ուժեղանում է Ռուսա II-ի (մ․թ․ա․ 685-645թթ.) օրոք։ Կենտրոնախույս ձգտումներ հանդես բերող ուրարտական ոազմական ավագանու՝ բանակում ունեցած դիրքերը խախտելու և Ասորեստանի դեմ հակակշիռ ուժ ստեղծելու նպատակով նա դաշինք է կնքում կիմմերների հետ։ Արքան նրանց հրավիրում է ծառայության ուրարտական բանակում։ Մ.թ.ա. 672 թվականին կիմմերների հետ նա արշավում է Փորք Ասիայի կենտրոնական շրջանները։
Ռուսա II-ը հայտնի է իր շինարարական աշխատանքներով Վանում և հատկապես Արարատյան դաշտում։ Այստեղ նա կառուցում է Թեյշեբաինի քաղաքը (Կարմիր բլուր՝ ներկայիս Երևանի տարածքում), որը խոշոր տնտեսական կենտրոն է դառնում Ուրարտուի հյուսիսային շրջաններում։
Իր կառավարման վերջին տարիներին Ռուսա II-ը ստիպված է լինում դիմակայել Արևելյան Այսրկովկաս ներխուժած և Ասորեստանի հետ դաշնակցած սկյութներին։ Նրանց հնարավոր հարձակումից խուսափելու համար նա աշխատում է բարեկամություն հաստատել Ասորեստանի հետ։ Այդ նպատակով մ․թ․ա 654 թվականին արքան դեսպանություն է ուղարկում Ասորեստան՝ Բաբելոնի և էլամի դեմ հաղթանակ տարած Ասսուրբանպալին (մ.թ.ա. 668—633 թթ) ողջունելու համար։ Բայց Ռուսայի քաղաքավարության այս ժեստը Ասորեստանում չի գնահատվում։ Ասսուրբանիպալի դրդումով սկյութները հարձակվում են կիմմերների վրա և ջախջախում նրանց։ Սյութները ներխուժում են նաև Ուրարտուի հյուսիս-արևելյան շրջանները և սոսկալի ավերածություններ գործում։
Սկյութների հարվածից խիստ թուլացած՝ Ուրարտուն աշխատում է իր գլխավոր հակառակորդի՝ Ասորեստանի հովանավորության տակ մտնել և նրանից օժանդակություն ստանալ:
Դրանով պետք է բացատրել, որ Ռուսա II-ին հաջորդած Սարդուր III-ը (մ.թ.ա. 645-625 թթ.) մ.թ.ա. 643 թվականին նվերներ է ուղարկում Ասսուրբինիպալին և նամակներում նրան անվանում «տեր»։ Ձևավորվում է ասուրա-ուրարտական դաշինք, որը, թերևս, կործանարար է դառնում Էրիմենա և Ռուսա III արքաների համար։ Համեմատաբար լուսաբանկած է Ռուսա III-ի իշխանության շրջանը, որից հասած արձանագրությունները հայտնաբերվել են Վանա լճի արևելյան շրջանների և Արարատյան դաշտի հնավայրերից, ինչն անուղղակիորեն կարող է վկայել այդ արքայի օրոք պետության սահմանների նեղացման մասին: Բիայնա արքայատոհմի իշխանությունն աստիճանաբար թուլանում է։ Սկյութական ասպատակություններին զուգահեռ անկախանում են ենթակա թագավորությունները։
Նոր արքայատոհմերի հաստատվելը
Մ.թ.ա. VII դարի վերջին քսանամյակում Առաջավոր Ասիայում տեղի են ունենում պատմական կարևորագույն իրադարձություներ, որոնք չէին կարող չազդել նաև Հայկական լեռնաշխարհի վրա։ Երկարատև պատերազմից հետո մ.թ.ա. 612 թվականին Մարաստանի Կիաքսար թագավորը մ.թ.ա. (625—585 թթ.) Բաբելոնիայի և տեղական ցեղերի հետ դաշնակցած՝ գրավում և կործանում է Ասորեստանի մայրաքաղաք Նինվեն։ Քաղաքի պաշարմանը մասնակցում է մարերի հետ դաշնակցած Արմե Շուպրիայի տիրակալ Պարույր Սկայորդին, ով ասորեստանյան մայքարքաղաքի անկումից հետո ճանաչվում է թագավոր։
Բաբելոնյան տարեգրության մի վկայության համաձայն մ.թ.ա. 609 թվականներին մարերը գրավում և ավերում են Բիայնիլիի մայրաքաղաք Տուշպան։ Այստեղ նոր թագավոր է կարգվում։ Հիմքեր կան կարծելու, որ Բիայնա արքայատոհմից իշխանության անցումը հաջորդ արքայատոհմին կատարվել է առանց լուրջ պատերազմական գործողությունների՝ պալատական հեղաշրջման ճանապարհով:
Վերջին ուսումնասրությունները փաստում են, որ ՈՒրարտուի կործանման գործում մեծ դեր են խաղացել բնական արհավիրքներն ու կլիմայական գործոնը։ Արդեն Ք. ա. VII ից սկսած երկրի տարածքում սկսում է հողերի ցամաքեցման և ջրային ռեսուրսների սակավեցման գործընթաց։ Բացի այդ տեղի են ունենում երկրաշարժեր, ինչպիսիք օրինակ ֆիքսվել են Ալթընթեփեում, Այանիսում և Էրեբունիում։
Պատմագիտության մեջ մ.թ.ա. 640-590-ական թթ. ներկայացվում են որպես Արարատյան թագավորության «վերջնական քայքայման և կործանման ժամանակաշրջան»: Այդ վարկածն առաջացել է այն կանխակալ պատկերացման հիման վրա, թե «եկվոր» հայերը «օրինաչափորեն», պիտի հաստատվեին «անխուսափելիորեն կործանման դատապարտված» Արարատյան թագավորության «փլատակների վրա»: Հակառակ այդ միտումնավոր վարկածի՝ մ.թ.ա. 590-580-ական թթ. Արարատյան թագավորությունը Մերձավոր Արևելքում դեռևս ուներ այնպիսի հզորություն և քաղաքական ազդու հեղինակություն, որ Հին Հրեաստանի հոգևոր առաջնորդ Երեմիան (մ.թ.ա. 629-586թթ․) Արարատյան թագավորությանը հորդորում էր զորավիգ լինել հրեաներին’ ընդդեմ ժողովուրդների պատուհաս Նոր Բարելոնիայի թագավորության:
Անկարելի է շրջանցել նաև այն իրողությունր, որ հայ հին պատմիչները Հայկյան Արամի հիմնադրած արքայատան ներկայացացիչների անրնդմեջ գահակալումր հասցնում են մինչև մ.թ.ա. III դարի վերջը:
Հետևաբար, արտաքին ուժերի (սկյութների, Մարաստանի, Բաբելոնի) կամ «նորամուտ հայերի» երևակայական առաջխաղացմամբ Արարատյան պետության կործանման և նրա տարածքի՝ Հայկական լեռնաշխարհի նվաճման մասին կանխակալ վարկածները զուրկ են գիտական հիմքերից[1] :
Պատրաստեց Բագրատ Մովսեսյանը
ՏԵՍ ՆԱԵՒ
Ուրարտու․ Կենտրոնացված պետականության սկբնավորումը
Ուրարտու․ Վերելքը և ծաղկումը
Համահայկական պետությունը մ․թ․ա VI -V դդ․
