Ermeni diasporası Ermenistan Cumhuriyeti ve Dağlık Karabağ Cumhuriyeti sınırlarının dışında oturan Ermeni toplumları dırlar. Ermenilerin toplam sayısı tüm dünyada mümkün olduğu kadar az yaklaşık 13 milyon adam oluşturuyor. Ermeni diasporası sayısı yaklaşık 8-9 milyon adam oluşturuyor. Yüzyıllarda başka halklar gibi ermeniler göçü vatandan ekonomik, dini ve siyasi etkenlerle ilişkin oldu. Bunlar bağımsız eyalet olma yokluğunun şartlarında daima yabancı iktidarlar tarafından gerçekleştiren şiddetler ve işkencelerle refakat edildiler.
Ermeniler
Daha 3-4. yüzyıllarda Sasani Ardeşir 1. ve Şapur 2. krallarının döneminde İrana Ermenilerin ilk büyük kitlesel sürgünleri yer aldı. Ermenilerin sürgününün Bizans siyaseti daha tutarlıdır. Birkaç yüzyıl boyunca Ermeniler batıya doğru Balkanlar Trakya,Makedonya dahil olmak üzere imparatorluğun farklı bölgelerine göç etmek zorundaydılar. Bizans devlet yönetiminin en yüksek kısımlarında görünmesi Makedonya veya Ermeni imparatorluğunun kurmasına kadar ermeni aristokratliğinin ve askerlerinin devamlı göçünün sonuçlarındandır.
7-14. yüzyıllarda vatandan Ermeniler göçü büyük oldu. Bu dönemde onlar farklı göçebe halkların (araplar, selçuklar, mongollar) akınlarının sebebiyle Suriye, Mezopotamya, Kırım, Romanya, Polonya, Macaristan, Bulgaristan, Kiev Knezliği, Minor Asianın denize yakın bölgelerine göç etmek ve her yerde toplumlar kurmak zorundaydılar.
Ermeni halkın tarihinde Çukurovaya ermenilerin kitlesel taşıması önemli görüngüdür. Daha Ermenistan’ın 1. bölmesinden sonra başlayıp 10-11. yüzyıllarda selçukların istila nedeniyle de bazı büyük derebeyler hanedanlar,komutanların Çukurovaya geldiği için o daha büyük oldu.
Bir süre sonra Çukurova’da Ermeniler en farklı alanlarda hakim pozisyonu olduğundan başka iktidar sonra da Kilikya Ermeni Krallığını kurdular. Başkenti (1441’a kadar) ve Ermeni Apostolik Kilisesi Sis oldu. Kilikya Ermeni Krallığının düşmesinden sonra çok ermeni İtalya Suriye Fransa’ya ve başka yerlere göç ettiği halde daha sonra Ermeni halkının bir kısmı Çukurovada faaliyeti devam etti(1921’a kadar) ve Çukurova Ermeni için vatanın önemli kısmını oldu.
Orta yüzyıllarda farklı ülkelerde Ermenilerin yaymasına 16. yüzyıllardan itibaren Ermeni tacirlerin Doğu ve Batı arasındaki ticaretin temel düzenleyicisi olduğunu çok destekledi. Faaliyeti Hindistandan ve İrandan Portekize ve Fransaya kadar yayılıyordu, Rusya’nın güney bölgelerinde kurulan Ermeniler ise Rus İran ticaret ilişkilerinin onaylaması,Rusya’yla transit ticaretin düzenlemesinde büyük rol vardılar. Onlar tüm bu yerlerde tacir şirketleri ve evler kurdular. Bunların esasına Ermeni toplumları oluşturdular.
Ermeni halkının tarihinde özellikle selçuk türklerin göçebe başka kabileleri istilası ölümcül oldu.Bunlar bu bölgede kurularak devletinin oluşturmasını başladılar. Osmanlı İmparatorluğunun geniş bölgelerinde Avrupada ve Asyada türkler yerli,hıristiyan halkların (ermeniler, yunanlar, bulgarlar) kovalaması ve şiddetli türkleştirme siyaseti gerçekleştirmek başladılar. Bu dönemde Ermeniler hem Ermenistandan hem de türklerin fetheden başka ülkelerden göç etmek zorundaydılar.
Türkler tarafından 1475 yılında Kırım fethettikten sonra çok Kırım ermenileri Rusya,Polonya ve başka yerlerine göç ettiler. 16-17. yüzyıllarda İran’ın kralı ve özellikle Abas 1. ülkesinin ekonomi geliştirmesi teşvik etmek için yüz binlerce ermeni Irana göç ettirdiler. Orada onlar yeni şehirler (Yeni Culfa) kurdu veya eski ermeni toplumlarını azalttı.
1826-1829 yıllarda iran ve Osmanlı imparatorluğuna karşı Rusyanın muzaffer savaşlarından sonra Doğu Ermenistanın ermenilerle yeniden iskan ettirmesi başlandı. Rusya’ya birleştiren ermeni toprakları Erivan ve Nahiçevan hanlıklari geliştirmek ve sınıra yakın bölgelerde güvenilir nufüs olmak için Rusya Doğu Ermenistana Türkiye ve İran’ın hakimiyet alanında kalan ermeni nufüsünün bir kısmı (yaklaşık 150000) göçünü düzenledi. Bundan dolayı ermeni nufüsü sayısı arttı ve Doğu Ermenistan ermeni halkının birleşmesi merkezine haline getirdi.
Oysa Osmanlı imparatorluğu’nda ermenilerin sosyal-ekonomi,siyasi ve kültürel basınç siyaseti daha kuvvetlendi. Türkiye iktidarları Sultan Abdülhamid 2. Döneminde 1894-1896 yıllarda ermenilerin kurtuluş hareketine son vermek için Batı Ermenistanda ve ülkenin başka yerlerinde yaklaşık 300000 ermenilerin cinayeti düzenlediler. Vatandan ermenilerin daha çok göçü bu defa da Kuzey ve Güney Amerika’ya doğru bunun kaçınılmaz akıbetleridi.
Birinci dünya savaşı arifesinde farklı ülkelerde (Mısır ,İran, Lübnan, Süriye, Hindistan, Rusya, Fransa, Bulgaristan, ABD ve diğer) yaşayan ermenilerin ulusal faaliyeti topluluk kuruluşlar tüm sistemi,kiliseler,hayırsever,eğitim-kültür,hemşeri,siyasal ve çeşitli örgütler dahil olmak üzere,tarafından düzenlenmişti. Özellikle Batı Ermeniler ve Doğu Ermenilerin kültür ösiyasal ve mali merkezleri Konstantinopolis ve Tiflise önem vermişti. Zmürna (Izmir), Moskova, Venedik, BaküöKalküta da sömürge dünyasının büyük kültür merkezlerindendiler.
Birinci dünya savaşı yıllarında Osmanlı İmparatorluğu iktidarları Ermeni halkının kurtuluş savaşı son olarak basmaya ve Ermeni soru çözmesine yönelik uluslararası diplomatik çabalarını sona erdirmeye çalışıyordu. Bunun için onların tarafından 1915 yılında Batı Ermenistandaö Çukurovada ve ülkenin başka yerlerinde Ermenilere karşı gerçekleştirilen soykırım ve sürgün siyaseti sonucunda yaklaşık 1,5 milyon ermeni öldürüldü.
Savaşta Türkiyenin yenilgisinden sonra(1918) sürgün yeniden yaşayan Ermeniler önce kurtulmuş Çukurova,vatana dönmeye başladı. Fakat 1921 yılının sonunda Fransa ordusu Çukurovadan çıkıp o Turkiyeye verdiği için Ermeniler oradan uzaklaşmak zorundaydı.
Ermeni halkının tarihinde 1915-1922 yıllardan sonra Ermeni ulusal bölgelerinin temel kısmında Batı Ermenistan ve Ermeni Çukurova’da Ermeni nufüsü adeta tamamen yok ettiğini ilk defadır. Ayrıca Ermeni halkının temel kısmı koruyan ulusal bölgenin Doğu Ermenistanın (orada Ermenistan üç Cumhuriyetleri oluşturuldu) sınırlarının dışarında yaşamaya başladı. Göçürülmüşler gibi nesilleri bügüne kadar vatana dönme olanağından mahrumdurlar.
Ermeni göçebeleri vatanda yaşama olanağından mahrum olup dünyanın farklı ülkelerinde yayıldılar. Ermeni halkı tarafından sömürge dünyanının yeni adı “diaspora” yapılmış ölümcül ehemmiyeti ifadelerindendir. O ermenicede öz tarihi farklı ülkelerdeki Ermeni toplumlara karşı kullanmadı.
Diaspora Ermenilerinin kolektif ve hedeflenen ulusal faaliyeti pek çok ve farklı örgütler ile gerçekleştiriliyor. Diasporanın tüm toplumlarında faaiıyette olan ulusal kuruluşlardan özellikle Diaspora Ermenilerin çoğunluğu izleyen Ermeni Apostolik Kilisesinin rolu önemlidir. Diaspora Ermeni toplumlarında katolikler ve protestanlar özellikle misyonerler çoktur.
Halen Ermenilerin büyük toplumları Rusya’da (yaklaşık 2.3 milyon) ,ABD’da (yaklaşık 1,5 milyon), Gürcistan’da (350000), Fransa’da (900000), Iran’da (yaklaşık 120000), Suriye’de (yaklaşık 150000),Lübnan’da (yaklaşık 250000), Arjantin’de (135000), Kanada’da (100000’a kadar),Türk’yede (75-80000) vardır. Son zamanlarda Ermeni toplumları Özbekistan’da (75000), Ukrayna’da (yaklaşık 130000), Avustralya’da (60000 ) Brezilya’da (yaklaşık 44000), Almanya’da (50-60000), Romanya’da (yaklaşık 3000), Yunanistan’da (yaklaşık 35000), Mısır’da (yaklaşık 9000), Kıbrıs’ta (yaklaşık 4000), İsveç’te (yaklaşık 8000), İsviçre’de (yaklaşık 7000), Kuveyt’te (yaklaşık 5000), BAE’de (yaklaşık 3000), Italya’da (yaklaşık 3000), Hollanda’da (yaklaşık 7000), Etiyopya’da ve başka ülkelerde azaldı.
2008 yılından itibaren Ermenistan Cumhuriyeti hükümetinde Diaspora bakanlığı işliyor. O Yürütme erkinin cumhuriyet organıdır. Ermenistan – Diaspora işbirliğinin gelişmesi,Ermenistan’ın Ermeni halkının değerlendirme pekiştiren ulusal hedef projeleri gerçekleştiriyor, Ulusal Eğitim projelerinin gerçekleştirmesine,Diaspora Ermeni okullarının genel eğitim ve bir günlük okullarının gelişmesine hedefleniyor, ermeni koruması faaliyeti, kültürel Miras koruması, gelişmesi ve yayılmasına, diğer diller ve diğer dinler ermenilerinin bölgesinde Ermeni ulusal kimliği kurulması ve kökleşmesine, dünyada yayılan Ermenilerin geri dönüşüna ve Diaspora Ermeni gençleri hacını Ermenistana yardım ediyor.
Türkçeye çevirdi – Lilit Hayrapetyan
