Մ.թ.ա. II-I հազարամյակների սահմանագծին արտաքին գործոնների ազդեցության ներքո Հայկական լեռնաշխարհում հասունանում են միասնական պետականության ձևավորման նախադրյալները։ Հայկական լեռնաշխարհի սրտում՝ Այրարատ աշխարհում, կենտրոնացված պետության ձևավորման հիմքը դառնում են Նաիրի միությունը և նրա մաս կազմող հայկական և խուրրիական ցեղերը։
Մ․թ․ա XIII-XI դարերի էթնիկ տեղաշարժերը
Մ.թ.ա. XIII-XII դարերում Փոքր Ասիան ենթարկվեց «ծովի ժողովուրդների» հարձակմանը: Թրակա-փռյուգիական ցեղերը դեպի արևելք իրենց գաղթի ճանապարհին ոչնչացրին Խեթական երբեմնի հարուստ պետությունը` առաջ բերելով տեղական ժողովուրդների և ցեղերի մի վիթխարի շարժ: Նրանց ճնշման տակ Թեգարամա երկրի բնակիչները շարժվեցին հյուսիս-արևելք և հարավ-արևելք՝ սկզբում հաստատվելով Հայասա Ազզի միության երբեմնի տարածքներ հանդիսացող Ակիլիսենե (Եկեղեք), Սիսպիրիտիս (Սպեր), ապա նաև` խուրրիաբնակ Կալաքենե ու Ադիաբենե երկրներում: Հավանաբար տեղական բնակչությունը նրանց կոչում էր «եկյալներ կամ եկվորներ», որը ժամանակի ընթացքում տարածվեց գավառի վրա: «Եկեղյաց» հավանաբար նշանակել է «եկեալների» գավառ:
Սակայն ավելի մեծ դեր էր վիճակված Թեգարամա երկրի բնակիչներին, որոնք ևս մասնակցեցին այս էթնիկ տեղաշարժին։ Դեպի արևելք ճանապարհին նրանք սկզբում հասան մինչև Ադիաբենե և ըմբոստանալով ասորեստանյան թագավորի դեմ՝ անցան Կամենա։ Պարտության մատնելով ասորեստանյան թագավորին՝ նրանք շարժվեցին դեպի Կադմուխի երկիրը, այնուհետև հուսիս-արևելյան ուղղությամբ՝ Հարքի արգավանդ դաշտավայրը։
Հայկազունների Արարատյան թագավորության ձևավորումը
Էթնիկ այս տեղաշարժը ներկայացնում է V դարի պատմագիր Մովսես Խորենացին, կապելով այն Հայկի մասին առասպելի հետ։ Նա պատմում է, թե ինչպես է նախահայր Հայկը ընդվզում ասուրաբաբելոնյան տիրակալի դեմ, բնակություն հաստատում Հայկական լեռնաշխարհի Հարքի դաշտում, որտեղ և ջախջախում է իրեն հպատակեցնելու համար այստեղ եկած ասուրաբաբելոնական զորքին։ Հայկին հաջորդող առաջնորդներին Խորենացին անվանում է Հայկազուններ։
Արամանյակի օրոք Հայկազունները հաստատվեցին Արարատյան դաշտում, որի անունը Մովսես Խորենացին կապում է Արա Գեղեցիկ թագավորի անվան հետ: Արամանյակի որդի Արամայիսի օրոք ստեղծվում է Հայկյանների Այրարատյան թագավորությունը մ.թ.ա. 1032 թվին, ինչը կարելի է եզրակացնել հայոց շարժական տոմարի հաշվարկներից: Պետության ստեղծումը և Արմավիր մայրաքաղաքի հիմնադրումը տեղի ունեցավ այդ թվականի օգոստոսի 11-ին կամ Նավասարդի 1-ին: Հայկյաններից և ոչ մի թագավորի անուն արձանագրված չէ գրավոր աղբյուրներում՝ բացառությամբ Արամե/Արամի։ Ենթադրվում է, որ մ.թ.ա. II-I հազարամյակներում իշխել են Արամ անունով մի քանի հայ արքաներ, որոնք ազգային ավանդության մեջ միավորվել են և Մովսես Խորենացու մատյանում տեղ գտել «Հայկյան Արամ» միասնական կերպարով։ Պատմագիրը նշում է, որ Արամը ոչ միայն հերոսաբար հետ է շպրտել ասորեստանյան նվաճողներին. այլ հաղթական արշավանքներ է կատարել դեպի հյուսիսային շրջաններ և Փոքր Ասիա:
«Ուրարտու» անվան գործածումը
Մ.թ.ա. 859-843 թթ. ընթացքում ասորեստանյան աղբյուրներում հիշատակվում է Արամ (Արամա, Արամե) արքան, որը քանիցս դիմակայել է ասորեստանյան արշավանքների: Հատկանշական է, որ Ասորեստանի Աշշուրնասիրապալ II թագավորր (մ.թ.ա. 883-859 թթ) «Նաիրի» անվան կողքին առաջին անգամ հիշատակում է նաև «Mt rrt», ինչը միջազգային փորձագիտական հարթակնում դիտարկվում է որպես «Ուրարտու աշխարհ»։ Այս անվանումը Աշշուրնասիրապալ II-ը կիրառում է Սուբնատ գետի ակունքի շրջանից, այսինքն Հայկական Տավրոսի լեռնաշղթայի արևմտյան հատվածից դեպի հյուսիս-արևելք ընկած գավառներն ասպատակելու կապակցությամբ: Մ․թ․ա 858 թվականին Աշշուրնասիրապալ II-ին հաջորդած Սալմանասար Ill-ը (մ.թ.ա. 858-824 թթ.) ներխուժում է «Ուրարտու աշխարհ», պաշարում և ճակատամարտում հաղթելով ուրարտացիներին՝ գրավում թագավորանիստ Արզաշկու քաղաքը։
Մ.թ.ա. 848 թվականին Սալմանասարը Երրորդը արշավանք է կատարում Ուրարտուի վրա, որի մասին նա իր արձանագրության մեջ նշում է շատ համառոտ կերպով. «Ուրարտացի Արամի քաղաքները մինչև Եփրատ գետի(Արածանի) ակունքը ավերեցի, քանդեցի, հրով այրեցի»։
Սալմանասար Ill-ի արձանագրություններում Ուրարտուն մատնանշվում էր Հայկական լեռնաշխարհի միջնատարածքում, ճիշտ այն «աշխարհում», որը հայտնի է Արարատ կամ Այրարատ անվանումով: Սույն տեղորոշմամբ միանգամայն պարզ է դառնում, որ սեմական լեզուներում, մասնավորապես աքքադերեն արձանագրություններում և արամեերեն ձեռագրերում պահպանված Ուրարտու, Ուրաշտու, Ուրարատ. Ուրարտ, Արարտ և Արարատ համանիշ երկրանվան ձևերն առաջացել են Հայոց միջնաշխարհի հնամենի Արարատ (Այրարատ) բնանվանումից։ Տարընթերցման պատճառ է հանդիսացել նաև սեմական լեզուներում ձայնավորների սղման օրինաչափությունը։ Ասուրա-բաբելական ազդեցությամբ մինչև մ.թ.ա. IV դարի առաջին կեսը հայերն «ուրարտացի» անվամբ հիշատակվում են վերջին Աքեմենյանների թողած արձանագրություններում:
Բիայնա խուրրիական արքայատոհմի անվանումը կապում են Տուշպա/Տոսպ քաղաքի շրջակայքի և նրա Վան անվանման գետ։ Այդ պատճառով էլ գիտության մեջ թագավորությունը հայտնի է նաև որպես Վանի թագավորություն։ Աստվածաշնչում այն հիշատակվում է «Արարատյան թագավորություն» անվամբ: «Նաիրի», «Ուրարտու», «Բիայնիլի» և «Արարատ» անուններից բացի, թագավորությունը երբեմն հիշատակվում է նաև «Կուտիական երկիր» անվանումով։
Բիայնա արքայական տոհմի հաստատումը
Ասորեստանյան բանակների հարվածների ներքո թուլանում է Արամե/Արամի Այրարատյան թագավորությունը, որտեղ մոտ 835 թվականին իշխանության է գալիս խուրիտա-ուրարտական Բիայնա ցեղի ներկայացուցիչ Սարդուրի I թագավորը։ Տուշպա (Վան) քաղաքի վերակառուցման և այստեղ արքունիքի տեղափոխման մասին թողած ասուրերեն արձանագրություններում նա իրեն անվանում է «Նաիրի երկրի տիրակալ», իսկ երկիրը՝ Բիաինիլի: Մ.թ.ա. 833 թվականին Սարդուրի I-ը դիմադրում է Սալմանասար թագավորի վերջին կողոպտիչ արշավանքին։
Հայտնի է, որ Բիայնա արքաները երբեք իրենց պետությունը Ուրարտու չեն կոչել: Պարզապես ասորեստանցիները Հայկյանների պետության անունը տարածեցին նոր հանդես եկած թագավորական տոհմի տիրույթների վրա և պետությունը կոչեցին իրենց արտասանությամբ Ուրարտու (Ուրաշտու): Քանի որ Բիաինիլի անունից ծագում է Վան մայրաքաղաքի անունը, շատ ուսումնասիրողներ Բիաինիլին կոչում են նաև Վանի թագավորություն:
Բիաինիլիի թագավորներին (Սարդուրի I, Իշպուինի, Մենուա, Արգիշտի I և Սարդարի II) հաջողվեց իրենց իշխանության ներքո միավորել Հայկական լեռնաշխարհի տարածքի մեծ մասը։
Պատրաստեց Բագրատ Մովսեսյանը
Հաջորդիվ՝
Արարատյան թագավորության ծաղկման շրջանը
Տես նաև՝
Վաղ պետական կազմավորումները
