Սյունիքի մարզ

Հայաստանի Հանրապետության հարավ-արևելյան հատվածում գտնվող Սյունիքի մարզն ամենահարուստն է օգտակար հանածոներով: Այն զբաղեցնում է ՀՀ տարածքի 15.1%-ը, իր մեջ ընդգրկում է Գորիսի, Սիսիանի, Կապանի և Մեղրու վարչական շրջանների տարածքները: Մարզկենտրոնն է  Կապան քաղաքը:

Տարածքը 4 506 քառ. կմ է
Բնակչությունը` 138.9 հազար մարդ (2017-ի հունվարի 1-ի դրությամբ)

Սյունիքի մարզը կազմավորվել է 1995 թվականի դեկտեմբերի 4-ին:

Անցյալում հայտնի է եղել երկու անունով՝ Սյունիք և Սիսական: 1813թ. Գյուլիստանի պայմանագրով Սյունիքի մի զգալի մասը, իսկ 1828թ. Թուրքմենչայի պայմանագրով երկրամասը ամբողջությամբ անցավ Ռուսաստանի տիրապետության տակ:

1918-1920 թթ Սյունիքը, ինչպես նաև Նախիջևանը և Արցախը, դարձել էր վիճելի տարածք Հայաստանի և Ադրբեջանի Հանրապետության միջև։ Մինչև 1921թ. Սյունիք-Զանգեզուրում ժողովրդական զանգվածները և ռազմական ուժերը անհավասար կռիվ էին մղում  թուրք-մուսուլմանական ուժերի և բոլշևիկյան Ադրբեջանի դեմ:

1920-ին Գարեգին Նժդեհի գլխավորությամբ հռչակվել է Ինքնավար Սյունիքը, 1921-ի ապրիլին’ Լեռնահայաստանի Հանրապետությունը’ Գորիս կենտրոնով:  

Խորհրդային իշխանության հաստատումից հետո 1921թ. օգոստոսին կազմակերպվեց Զանգեզուրի գավառը Գորիս կենտրոնով: ՀՍԽՀ տարիներին այստեղ էին  Գորիսի (1930-ից), Սիսիանի (1930-ից),, Ղափանի (1930-ից) ևՄեղրու (1930-ից),  շրջանները:

Մարզը ներառված է Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու Սյունյաց թեմի կազմում (առաջնորդանիստը Գորիս քաղաքի Սբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին է:  

Պետական սահմանով արևմուտքից սահմանակից է Ադրբեջանին  (Նախիջանի մարզ), հարավից՝ Իրանին, արևելքից՝ Արցախի Հանրապետությանը: Հյուսիսից այն սահմանակից է ՀՀ Վայոց Ձորի մարզին:

Աշխարհագրություն

 ՀՀ Սյունիքի մարզը զբաղեցնում է Զանգեզուր բնաշխարհի տարածքը, որը ներառում է Որոտան, Ողջի գետերի վերին ու միջին հոսանքների ավազանը և Զանգեզուրի՝ Մեծ Կովկասից հետո Հարավային Կովկասում ամենաբարձր լեռնաշղթայի, արևելյան լանջերը։

 Զանգեզուրի լեռնաշղթայից ճյուղավորվում և տարածքն արևմուտքից արևելք հատում են Բարգուշատի և Մեղրու լեռնաշղթաները: Հարավ-արևելքում է Խուստուփ-Կատար լեռնաշղթան (Խուստուփ լեռնագագաթ, 3202 մ), հյուսիս- արևելքում’ Սյունիքի բարձրավանդակը, Անգեղակոթի, Եռաբլրի և Գորիսի սարավանդները, Ողջիի միջին հոսանքում’ Կապանի գոգավորությունը: Մարզը գտնվում է ակտիվ սեյսմիկ գոտում։

Մարզի ամենաբարձր լեռնագագաթը Կապուտջուղն է (3 906 մ), իսկ ամենացածր վայրը՝ Մեղրու կիրճը (Արաքսի հովիտ 380մ)։ Հյուսիսում են Որոտանի (2344 մ) և Սիսիանի (2345 մ) լեռնանցքները, հվ-ում’ պլուտոն ներժայթուքը, որով պայմանավորված է օգտակար հանածոների (պղինձ, մոլիբդեն, ոսկի, երկաթ, բազալտ, կրաքար, այրվող թերթաքարեր, մարմար, գրանիտ, պեռլիտ ևն) պաշարների բազմազանությունը:

Սյունիքն օգտակար հանածոներով  Հանրապետության ամենահարուստ մարզն է։ Հանրահայտ են Քաջարանի, Կապանի, Ագարակի, Դաստակերտի, Լիճքի, Սվարանցի մոլիբդենի, պղնձի, ոսկու և հազվագյուտ այլ մետաղների հանքավայրերը, որոնցից շահագործվում են Քաջարանի, Կապանի, Ագարակի, Լիճքի հանքավայրերը: Զգալի են բազալտի, մարմարի, կրի, կավի պաշարները,  հիդրոէներգետիկ մեծ ռեսուրսներ,  հողեր, հարուստ անտառներ և ալպյան մարգագետիններ։

Մարզում կան շուրջ 170 մեծ և փոքր գետեր, որոնցից առավել խոշորներն են Որոտանը, Ողջին և Մեղրիգետը: Մարզի ջրամբարներն են Սպանդարյանի (ջրատարողությունը՝ 257 միլիոն մլն խոր.մ), Տոլորսի (96, 8 միլիոն մլն խոր,մ), Շամբի(13, 6 միլիոն մլն խոր.մ), Անգեղակոթի (3.4մլն խոր.մ) և Գեղիի (15 միլիոն մլն խոր.մ) ջրամբարները:

Սյունիքի մարզում, ըստ բարձունքային գոտիականության, հերթափոխվում են Հանրապետության տարածքին բնորոշ կլիմայի գրեթե բոլոր տեսակները՝ չոր մերձարևադարձային, չափավոր տաք, բարեխառն, ցուրտ լեռնային և ձյունամերձ։ Սյունիքում է գտնվում Հանրապետության ամենատաք վայրը՝ Մեղրու ցածրադիր գոտին։ Արևափայլքի տարեկան տևողությունը տատանվում է 2120 ժամից (Գորիս) մինչև 2700 ժամի (Մեղրի) սահմաններում։ Տարվա ամպամած օրերի միջին թիվը կազմում է 40 օր։ Օդի միջին ջերմաստիճանը հունվարին 0.9 ՛C-ից (Մեղրի) – 9.8 ՛C է (Գորայք), հուլիս-օգոստոսին՝ 13.9-25.4՛C։

Տեղումների տարեկան քանակը տատանվում է 161 մմ (Մեղրի) մինչև 826 մմ (Սիսիանի լեռնանցք)։ Տեղումների առավելագույն մասը դիտվում է մայիսին, նվազագույնը՝ օգոստոսին։

Մարզի շուրջ 20 %-ն անտառածածկ է: Բնական հուշարձաններից հայտնի են Գորիսի և Խնձորեսկի «բուրգերն» ու քարայրերը, Շաքիի ջրվեժը (18մ)`  Փոքր Կովկասի ամենաբարձր ջրվեժը, Որոտանի և Ողջիի կիրճերը, «Սատանի կամուրջը», Ծավի` աշխարհի ամենամեծ բնական սոսիների ռելիկտային պուրակը (60 հա), Շիկահողի արգելոցը, «Խուստուփ», «Բողաքար» և «Սև լիճ» պետական արգելավայրերը, «Արևիք» ազգային պարկը, Մթնաձորի անտառը։

Բնակչություն

ՀՀ Սյունիքի մարզը հանդիսանում է Հայաստանի ոչ խիտ բնակեցված մարզերից մեկը: Այստեղ  բնակվում է շուրջ 138.9 հազար մարդ /01.01.2017թ./, կամ ՀՀ բնակչության 4.6 %-ը:  Բնակչության խտությունը կազմում է 31  մարդ/1 քառ.կմ:

Մարզի քաղաքային բնակչությունը՝ 7 քաղաքներով, կազմում է 93.9հազար մարդ կամ 67.6 %: Գյուղական բնակչությունը  կազմում է 45.0 հազար մարդ կամ 32.4%:

Բնակչության թվաքանակում տղամարդիկ կազմում են  ընդհանուր բնակչության նկատմամբ` 49,07%, իսկ կանայք` 50,93%-ը: Մարզի բնակչության մեջ գերակշռում են մինչ 15 տարեկան տարիքային խումբը (19,60%): 63-ից ավել անձիք կազմում են բնակչության 13,08%-ը, ինչը բարձր է ՀՀ ընդհանուր միջին ցուցանիշից:

Բնակչության 41.1% կենտրոնացած է Կապանի, 29.3%՝Գորիսի, 21,5%՝ Սիսիանի , 7.8%՝ Մեղրիի տարածաշրջաններում: Բացի այդ Կապանի և Մեղրու տարածաշրջաններում առկա հանքարդյունաբերության և դրանց արբանյակ ձեռնարկություններով պայմանավորված քաղաքաբնակները համապատասխանաբար կազմում են բնակչության 86.2%-ը և 79.8%-ը, իսկ Գորիսի և Սիսիանի տարածաշրջաններում այդ հարաբերակցությունը համարյա  հավասար է և քաղաքաբնակներ-գյուղաբնակներ հարաբերակցությունը  համապատասխանաբար կազմում է`  49.6% – 50.4%-ը և 50.1% – 49.9%-ը։ Այս տարածաշրջաններում քիչ են արդյունաբերական ձեռնարկությունները, ազգաբնակչությունը զբաղվում է հիմնական գյուղատնտեսությամբ։

Մարզի մշտական բնակչության 99,9% կազմում են հայերը: Սյունիքի մարզում ազգային փոքրամասնություններով բնակեցված կոմպակտ բնակավայրեր չկան: Այստեղ բնակվում են ռուսներ, ուկրաինացիներ և այլ ազգեր (0.1 %):

Քաղաքային համայնքների թիվը`   7 համայնք /Կապան, Ագարակ, Գորիս, Դաստակերտ, Մեղրի, Սիսիան, Քաջարան/ 
Գյուղական համայնքների թիվը`  65 համայնք
Գյուղական բնակավայրերի թիվը` 127 բնակավայր

Սյունիքի  տեսարժան վայրեր

Մարզի զբոսաշրջային ներուժը ներկայացված է Սյունիքի հարուստ, գեղատեսիլ և առողջարար բնությամբ, անտառներով, լեռներով, պատմամշակութային արժեքներով, բնության հուշարձաններով, բուժիչ ջրաղբյուրներով և ենթակառուցվածքներով։ 

Սյունիքի մարզը հանդիսանում է Հայկական լեռնաշխարհի հնագույն բնակավայրերից մեկը: Մարզում գրանցված են շուրջ 2812 պահպանվող պատմամշակութային հուշարձան:

Պահպանվել են հնագույն ժայռապատկերներ մեգալիթյան կառույցներ, դամբարանադաշտեր, մենհիրներ, բնակատեղիներ (մ.թ.ա. X-I հազաչամյակներ, Ուզ, Նորավան, Սիսիան, Սառնակունք, Հարժիս), (Ուզ, Նորավան, Սիսիան, Սառնակունք, Հարժիս): Մասկավորապես հայտնի պատմամշակութային օբյեկտներից են Սիսիան քաղաքից հյուսիս՝ մ. թ. ա. III-II հազարամյակների մեգալիթյան «Զորաց դաշտ» համալիրը (նոր հետազոտություններով’ «Քարահունջ» աստղադիտարան, մ. թ. ա. VII հազարամյակ), քարայրային բնակարաններ (Գորիս, Խնձորեսկ):

Պատմամշակութային հուշարձանների մեջ հայտնիներից են Աղիտուի դամբարանային հուշարձանը (V-VI դդ.), Կուլձորի քարայրը. Սիսիանի նեոլիթի ժամանակաշրջանի դամբարանաբլուրը,Հարժիսի կարավանատունը (XIV դ.), Խնձորեսկի անապատում է Մխիթար Սպարապետի գերեզմանը: Զբոսաշրջության համար կարևոր նշանակություն ունեցավ Տաթևի ճոպանողու գործադումը 2010 թվականին:

  Մարզի նշանավոր պատմամշակութային կենտրոններ

Մարզի տնտեսությունը և հասարակական կյանքը

 Գրավելով ռազմավարական և աշխարհաքաղաքական նշանակության կարևոր դիրք, ունենալով բնահումքային հարուստ պաշարներ, արտադրական մեծ ներուժ և հանդիսանալով հանրապետության ամենախոշոր վարչական ու տնտեսական մարզերից մեկը, միաժամանակ մնում է համեմատաբար քիչ բնակեցված և տնտեսապես թույլ յուրացված:

 Մարզի տնտեսության ընդհանուր ծավալում գերակշռողը արդյունաբերության և գյուղատնտեսության ճյուղերն են: Մարզի արդյունաբերության հիմնական ճյուղը հանքարդյունաբերությունն է և էլեկտրաէներգիայի արտադրությունը: Այստեղ արտադրվող էլեկտրաէներգիայի գերակշիռ մասը բաժին է ընկնում Որոտանի ՀԷԿ-ի կասկադին: Մարզում առկա է էլեկտրաէներգիայի բաշխման զարգացած ցանց, որը միացված է նաև ԻԻՀ-ը և Արցախին:

 Գյուղատնտեսությունը հիմնականում մասնագիտացած է բուսաբուծության (մասնավորապես` հացահատիկային մշակաբույսերի և կարտոֆիլի արտադրություն) և անասնաբուծության (մասնավորապես` խոշոր եղջերավոր անասունների բուծում) մեջ:

 Արդյունաբերությունը հիմնականում զարգացած է Կապանի և Մեղրու տարածաշրջաններում, իսկ գյուղատնտեսությունը՝ Սիսիանի և Գորիսի տարածաշրջաններում: Մեղրիում զարգացած է նաև պտղաբուծությունը:

 Մարզի տնտեսապես ակտիվ բնակչության թվաքանակը կազմել է ընդհանուր բնակչության 68.3%-ը, գործազրկության մակարդակը՝ 15.7% է: Հատկանշական է, որ զարգացած լեռնահանքային արդյունաբերություն ունեցող Սյունիքում տղամարդկանց գործազրկության մակարդակը (18%), բարձր է ՀՀ ցուցանիշից (17.6%): Աղքատության մակարդակը մարզի բնակչության 24% է:

Մարզում գործում է 53 նախադպրոցական, 170  հանրակրթական  ուսումնական հաստատություն. 17 երաժշտական, արվեստի, գեղարվեստիի դպրոցներ, մանկապատանեկան ստեղծագործական կենտրոններ, պետական բուհի 2 մասնաճյուղ և ոչ պետական. բուհ, 4 նախնական և 8 միջին մասնագիտական հաստատություններ, 18 ամբուլատոր-պոլիկլինիկական հիմնարկներ:

Սյունիքի մարզում գործում են 2 թատրոն, 4 թանգարան, 129 գրադարան, «Սոսի» մարզային հեռուստաընկերությունը, հրատարակվում է «Սյունյաց աշխարհ» մարզային պաշտոնաթերթը:

Տրանսպորտ և կապ

  Մարզի տարածքով անցնում Երևան-Մեղրի-Իրանի Իսլամական Հանրապետություն միջպետական ճանապարհը, որին Գորիս քաղաքին մոտ միանում է ՀՀ-ն Արցախին կապող հիմնական ճանապարհը:

 Գործող օդանավակայաններ չկան, նախկինում օդանավակայաններ էին գործում Կապան, Սիսիան, Գորիս, Մեղրի քաղաքներում, նախատեսվում է փոքր ավիացիայի միջոցով վերագործարկել  Կապանի օդանավակայանը:

Մարզի տարածքում բջջային հեռախոսակապը և շարժական ինտերնետ կապը ապահովվում է հանրապետություն գործող բոլոր օպերատորների կողմից: Բնակավայրերը 98 տոկոսով ապահովված են ինտերնետ ծածկույթով /օպտիկամանրաթելային և եթերային – շարժական/: Ինտերնետի որակը հիմնականում բավարար է: Լարային հեռախոսակապով ապահովված են մարզի բնակավայրերի 85 տոկոսը:

ՀՀ Սյունիքի մարզում եթերային հեռուստահաղորդումներով ապահոված է բնակավայրերի 90%-ը: Հեռարձակվում է թվային 8 ծրագիր, ինչպես նաև մարզային “Սոսի TV” և Կապանում՝ կաբելային “Խուստուփ TV” տեղական ծրագրերը: Մարզի ամբողջ տարածքը ընդգրկվել է թվային հեռուստահաղորդումների ծածկույթում: Հեռարձակվում է նաև “Հանրային ռադիոն”, որը հասանելի է մարզի բոլոր բնակավայրերում:

 Հայաստանի Հանրապետություն  ՀԱՅԱՍՏԱՆ