Հայաստանի խորհրդայնացումը. ՀՍԽՀ

Հայ-թուրքական երկրորդ պատերազմում պարտության և Խորհրդային  Ռուսաստանի դիվանագիտական ճնշման տակ Հայաստանի Հանրապետությունը կործանվեց. կառավարությունը ստիպված զիջեց իշխանությունը: Հայաստանը հռչակվեց սովետական (խորհրդային) սոցիալիստական  հանրապետություն;

 Իր գոյության առաջին տարիներին, հատկապես մինչև 1922 թ. Անդրդաշնության և ԽՍՀՄ-ի կազմի մեջ մտնելը, ՀՍՍՀ-ն պահպանում է իր հա­րաբերական ինքնիշխանությունը, ազ­գային պետության որոշ հատկանիշներ: Որքան էլ քաղաքական համակարգով ՀՍՍՀ-ն տարբերվում էր նախորդ՝ 1918-1920 թվականների հան­րապետությունից. այն պետականության որո­շակի դրսևորում էր և երաշխիքներ էր ապահովում հայ ժողովրդի ազգային ան­վտանգության, տնտեսական ու մշակու­թային զարգացման համար:

Հայաստանի խորհրդայնացման որոշումն ընդունվել էր 1920 թվականի սեպտեմբերին Բաքվում տեղի ունեցած Արևելքի ժողովուրդների համագումարի շրջանակներում: ՌԿԲԿ Կենտկոմի Կովկասյան բյուրոյի և Ադրբեջանի կոմկուսի քաղբյուրոյի համատեղ նիստում՝ Հայաստանի կոմկուսի կենտկոմի և նրա Արտասահմանյան բյուրոյի անդամների մասնակցությամբ քննարկվեց Հայաստանի խորհրդայնացման հարցը։ Նոյեմբերի կեսերին հայ կոմկուսի կենտկոմի և նրա Արտասահմանյան բյուրոյի անդամներից ստեղծվում է Հայաստանի ռազմահեղափոխական կոմիտե, որի մեջ մտնում էին Սարգիս Կասյանը (նախագահ), Ասքանազ Մռավյանը, Սահակ Տեր-Գաբրիելյանը, Ալեքսանդր Բեկզադյանը, Ավիս Նուրիջանյանը և ուրշներ:

Մինչև հայ – ռուսական համաձայնագրի (1920-ի դեկտեմբերի 2) կնքումը’ նոյեմբերի 29-ին, Ադրբեջանում ստեղծված Հայաստանի ռազմհեղկոմը’ 11-րդ Կարմիր բանակի զորամասերի ուղեկցությամբ Ղազախից մտել էր Քարվանսարա (Իջևան) և բանվորների ու գյուղացիների տեղի չունեցած ապստամբության անունից Հայաստանը հռչակել Սոցիալիստական Խորհրդային Հանրապետություն (ՀՍԽՀ, 1936-ից կոչվել է Հայկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն’ ՀԽՍՀ): Նոյեմբերի 30-ին Հայհեղկոմը ողջույնի հեռագիր է հղել Ռուսաստանի ժողկոմխորհի նախագահ Վլադիմիր Լենինին և կրկին «Հայաստանի բոլոր բանվորների և գյուղացիների անունից» խնդրել է Կարմիր բանակի օգնությունը: Նույն օրն ստացվել է Ադրբեջանի հեղկոմի նախագահ Նարիման Նարիմանովի հեռագիրը, որով Խորհրդային Ադրբեջանը հօգուտ խորհրդայնացած Հայաստանի հրաժարվել է «վիճելի» համարվող Զանգեզուրից, Ղարաբաղից և Նախիջևանից: Սակայն կարճ ժամանակ անց, հետ կանգնելով իր խոստումներից, Ադրբեջանը պայքար է սկսել վերոնշյալ գավառների համար:

 Երևանյան համաձայնագրով (դեկտեմբերի. 2)’ մինչև Հայհեղկոմի ժամանումը մայրաքաղաքային իշխանությունը հանձնվել է գինվորական հրամանատարությանը’ Դրաստամատ Կանայանի ղեկավարությամբ:

Պայմանագրի կետերի համաձայն

1. Հայաստանը հռչակվում էր Խորհրդային Սոցիալիստական հանրապետություն
2. Նախքան Հայաստանի խորհուրդների համագումարի հրավիրումը իշխանությունը անցնում էր ժամանակավոր հեղափոխական կոմիտեի ձեռքը
3. Խորհրդային Ռուսաստանը Հայաստանի հանրապետության անբաժանելի մաս էր ճանաչում ամբողջ Երևանի նահանգը, Զանգեզուրը, Կարսի նահանգի մի մասը, Ղազախի գավառի որոշ շրջաններ և Թիֆլիսի նահանգի այն տարածքները, որոնք մինչև 1920 թվականի սեպտեմբերի 28-ը գտնվել են Հայաստանի Հանրապետության կազմում։
4. Պատասխանատվությունից ազատվում էին Հայաստանի Հանրապետության բանակի սպայական կազմը
5. Պատասխանատվությունից ազատվում էին Հայաստանի Հանրապետության հայ քաղաքական կուսակցությունների գործիչները
6. Ժամանակավոր հեղկոմի կազմը պետք է բաղկացած լիներ 5 բոլշևիկներից և երկու ձախ դաշնակցականներից:
7. Խորհրդային Ռուսաստանի կառավարությունը պարտավորվում էր ապահովվել ՀԽՍՀ-ի տարածքի անվտանգությունը։

Դեկտեմբերի 6-ին Սարգիս Կապանի գլխավորությամբ Երևան մտած Հայհեղկոմը հենց սկզբից խախտել է համաձայնագիրը, ըստ որի’ հեղկոմում (օրենսդիր և գործադիր մարմին էր) պետք է ընդգրկվեր նախկին կառավարությունից 2 հոգի: Այնուհետև բոլշևիկները չեն կատարել համաձայնագրի նաև մյուս կետերը: Հայաստանում հաստատվել է բոլշևիկյան կուսակցության մենիշխանություն: Քարոզչական արշավանք է սկսվել նախկին իշխանությունը վարկաբեկելու ուղղությամբ:

Ըստ վարչական բաժանումների’ հեղկոմներ են ստեղծվել նաև գավառներում, շրջաններում (գավառակներ), գյուղերում: Հայհեղկոմի իշխանությունը չի տարածվել այն տարածքների վրա, որոնք գրավել կամ ռազմակալել էին թուրքական զորքերը’ Ալեքսանդրապոլի և Նախիջևանի գավառները, Վրաստանը’ Լոռու «չեզոք գոտին» և Ջավախքը, Խորհրդ. Ռուսաստանը’ Ղարաբաղը և Զանգեզուրը, որոնք վերահսկում էին Գարեգին Նժդեհի ղեկավարությամբ գործող ուժերը: Հայհեղկոմի առաջին դեկրետով ստեղծվել է Արտակարգ հանձնաժողով (ռուսական հապավումը’ Չեկա’ Чрезвычайная комиссия), որի նպատակը «հակահեղափոխականության» դեմ պայքար ծավալելն էր:

 Նախկին դատական համակարգը փոխարինվել է «ժողովրդական դատարաններով» և «հեղափոխական տրիբունալներով»: Հայաստանի Հանրապետությունում գործած օրենքները փոխարինվել են Ռուսաստանի Սոցիալիստական Դաշնային Խորհրդային. Հանրապետության (ՌՍԴԽՀ) օրենսդրությամբ:

Հայաստանի կոմունիստական (բոլշևիկների) կուսակցության’ [ՀԿ(բ)Կ] կենտկոմը կազմակերպել ու ղեկավարել է խորհրդային իշխանության հաստատման գործընթացը: Ձևավորվել են գավառային ու շրջանային կազմակերպությունները, առաջին սկզբնական. կուսակցական բջիջները (կազմակերպություններ): Չնայած իր անվանը’ Հայաստանի կոմկուսը ինքնուրույն ու անկախ կազմակերպություն չէր. չուներ իր ծրագիրն ու կանո նադրությունը, Ռուսաստանի կոմունիստական (բոլշևիկների) կուսակցության’ [ՌԿ(բ)Կ] բաղկացուցիչ մասն էր և Հայաստանում իրականացրել է Նրա քաղաքականությունը: ՀՍԽՀ իշխանությունները, չունենալով պետական կառավարման փորձ, մեխանիկորեն կիրառել են ՌՍԴԽՀ կառավարման և տնտեսական. համակարգը:

Հաշվի չառնելով Հայաստանի առանձնահատկությունները’ երկրում գործադրվել է Ռուսաստանում իրականացվող, բայց իրեն արդեն սպառած «ռազմական կոմունիզմի» քաղաքականությունը, որտեղ կարևորը պարենմասնատրումն էր: Հացի և այլ մթերքների ու ապրանքների բռնագրավումը վերածվել է ժողովրդի, առաջին հերթին’ գյուղացիության կողոպուտի. առաջացել է սով և դժգոհություն բնակչության մեջ: Այդ քաղաքականությունը պատճառ է դարձել նաև Հայհեղկոմում և ՀԿ(բ)Կ կենտկոմում 2 ներհակ խմբավորումների առաջացման համար: Ս. Կապանը, Ասքանազ Մռավյանը, Ալեքսանդր Բեկզադյանը այդ քաղաքականության մեղմ, իսկ Ավիս Նուրիջանյանը, հ. Դովլաթյանը, Գևորգ Աթարբեկյանը (Չեկայի Նախագահ) բռնի կիրառման կողմնակիցներ էին:

 Վերջիններիս իրականացրած քաղաքականության հետևանքով բռնությունների են ենթարկվել բնակչության տարբեր խավերի բազմաթիվ ներկայացուցիչներ: 1920-ի վերջին և 1921-ի սկգբին նախկին հայկական բանակի շուրջ 1400 սպաների «վերադաստիարակելու» նպատակով հեռացրել են Հայաստանից և մեկուսացրել Բաքվի բանտերում ու Ռյազանի (Ռուսաստան) համակենտրոնացման ճամբարներում: 1921-ի հունվարին պաշտոնից հեռացվել է ՀՍԽՀ Կարմիր բանակի հրամանատար Դրոն: Նրան թույլատրվել է մեկնել Մոսկվա, իսկ հետագայում’ արտասահման:

Աքսորյալներին (նրանց թվում’ գեներալներ Թովմաս Նազարբեկյան, Մովսես Սիլիկյան և ուր.) Երևանից մինչև Աղստաֆա կայարան’ 170 կմ, սառնամանիքին ստիպել են անցնել ոտքով: Սարդարապատի հերոսներից գնդապետ. Դանիել Բեկ – Փիրումյանն սպանվել է աքսորավայրում, իսկ գնդապետ Պողոս Բեկ-Փիրումյանն ինքնասպան է եղել’ չդիմանալով Չեկայի նվաստացումներին:

ՌԿ(բ)Կ Կովկասյան բյուրոն փետրվարի 1-ին Հայհեղկոմից պահանջել է պայքար ծավա լել դաշնակցություն կուսակցությունը Հայաստանում վերացնելու ուղղությամբ: Բանտարկվել Են հայտնի գործիչներ Համազասպ Օհանջանյանը, Հովհաննես Քաջազնունին, Նիկոլ Աղբալյանը, Ռուբեն Դարբինյանը, Համազասպը (Սրվանձտյան) և ուրիշներ.: Վերջինս, ինչպես նաև Նիկոլայ Ղորղանյանը, Հրանտ Տեր-Մարգարյանը, Երանոս Թարվերդյանը և ուր. Ա.Նուրիջանյանի ցուցումով կացնահարվել են Երևանի բանտում:

Հասարակության բոլոր խավերում առաջացած ծայրահեղ դժգոհության հետևանքով 1921-ի փետրվարին երկրում տարերայնորեն սկսվել է ապստամբություն’ ընդգրկելով Կոտայքը, Բաշ Գառնին, Դարալագյազը, Բաշ Ապարանը և այլ շրջաններ:

Փետրվարի 16-ին խմբապետներ Մարտիրոսի, Սմբատի, Կարո Սասունու խմբերը շրջապատել են Երևանը, իսկ Հայաստանում մնացած դաշնակցության առաջնորդներն ստանձնել են ապստամբության ընդհանուր ղեկավարությունը’ նրան կազմակերպված ընթացք տալու համար: Հայհեղկոմը և նրա տրամադրության տակ եղած փոքրաթիվ ուժերը 2 զրահագնացքով թողել են Երևանը և նահանջելով’ կենտրոնացել Ղամարլու (Արտաշատ) – Վեգի Բասար (Արարատ) շրջանում: Փետրվարի 18-ին ապստամբները մտել են Երևան: Նրանց օգնել է այն հանգամանքը, որ Հայաստանում տեղակայված բոլշևիկյան զորքերի ստորաբաժանումները զբաղված էին Վրաստանի խորհրդայնացումով:

Երևանում ստեղծվել է ապստամբների ժամանակավոր կառավարություն’ Սիմոն Վրացյանի գլխավորությամբ: Վերջինս հրապարակել է հրաման. «…Մինչև կառավարության կազմվելը իշխանությունը գտնվում է Հայրենիքի փրկության կոմիտեի ձեռքում»:

Սակայն Վրաստանի խորհրդայնացումից (փետրվարի 25) հետո Կարմիր բանակը ձեռնամուխ է եղել ապստամբության ճնշմանը: Մ. Վելիկանովի գլխավորությամբ այն 2 ուղղությամբ շարժվել է դեպի Երևան: Ապստամբները, հաշվի առնելով ուժերի խիստ անհավասարությունը, ավելորդ զոհեր չտալու համար, այլևս չեն դիմադրել և Բաշ Գառնիով նահանջել են դեպի Դարալագյազ, ապա’ Զանգեզուր, որտեղ շարունակվում էին Գարեգին Նժդեհի ղեկավարած ինքնապաշտպան, մարտերը: 1921-ի ապրիլի 2-ին բոլշևիկյան զորքերը վերագրավել են Երևանը: Նույն թվականի մայիսի 21-ին ՀՍԽՀ հեղկոմը վերակազմվել է ՀՍԽՀ ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի (ժողկոմխորհ), որի նախագահ է նշանակվել Ալեքսանդր Մյասնիկյանը:

Հայաստանի խորհրդայնացումից հետո Գարեգին Նժդեհը չի ենթարկվել բոլշևիկների իշխանությանը’ գիտակցելով, որ Զանգեզուրի հարցում Խորհրդային Ռուսաստանը պաշտպանում է Բաքվի իշխանություններին: Հայաստանի նոր կառավարությունը պահանջել է ճանաչել խորհրդային իշխանությունը: 1920-ի դեկտեմբերի 25-ին Տաթևի վանքում հրավիրվել է համազանգեզուրյան առաջին համագումարը, որը մերժել է այդ պահանջը և երկրամասը հռչակել «Ինքնավար Սյունիք» ու կազմել կառավարություն: Փետրվարյան ապստամբության պարտությունից հետո մասնակիցները (բազմաթիվ հայ մտավորականներ ու զինվորականներ) հաստատվել են Զանգեզուրում: Ստեղծված պայմաններում 1921-ի ապրիլի 26-ին Տաթևի 2֊րդ համազանգեզուրյան համագումարում Ինքնավար Սյունիքը վերակազմվել է Լեռնահայաստան պետության, իսկ հունիսի 1-ին’ Հայաստանի Հանրապետության (վարչապետ’ Ս. Վրացյան, սպարապետ’ Գ. Նժդեհ): Խորհրդային կառավարությունը բազմիցս փորձել է պատվիրակությունների միջոցով Գ. Նժդեհին համոզել հեռանալ Զանգեզուրից: Նժդեհի հետ Դալաջուղում անձնամբ բանակցել է Ալեքսանդր Մկասնիկյանը, խոստանալով, որ Սյունիքը երբեք Ադրբեջանի կազմւոմ չի լինի. Վերջինս, միայն հուլիսի 15-ին համոզվելով, որ երկրամասն անցնելու է Խորհրդային Հայաստանին, անցել է Իրան:

 Դեռևս 1921-ի փետրվարի 7-ին ՀՍԽՀ ռազմգործժողկոմի տեղակալ Հովսեփ Լազյանի նախագահությամբ կազմակերպվել էր Լոռու ռազմահեղափոխական. կոմիտեն:

Փետրվարի 13-ին Լոռու «չեզոք գոտում» ապստամբություն է սկսվել, և վրացական ճակատ տեղափոխված զորքերը 11-րդ բանակի մյուս ստորաբաժանումների հետ ձեռնամուխ են եղել Վրաստանի խորհրդայնացմանը: Եռօրյա մարտերից հետո փետրվարի 15-ին ազատագրվել է «չեզոք գոտին», որը ենթարկվելու էր Խորհրդային Հայաստանի կառավարությանը:

 Փոփոխություններ են մտցվել երկրի վարչական կառուցվածքում: 1921-ի հուլիսի 20-ի ՀՍԽՀ ժողկոմխորհի դեկրետով’ հանրապետության տարածքը բաժանվել է 8 գավառի’ Երևան, էջմիածին, Ալեքսանդրապոլ, Ղարաքիլիսա, Լոռի, Իջևան, Նոր Բայազետ և Դարալագյազ: Գավառները բաժանվել են 33 գավառակի:

 1921-ի դեկտեմբերին և 1922-ի հունվարին Հայաստանում իշխանության նշանակովի մարմինները’ հեղկոմները, փոխարինվել են իշխանության ընտրովի մարմիններով’ խորհուրդներով: Ընտրվել են գյուղական, շրջանային, գավառային, քաղաքային խորհուրդներ: 1922-ի հունվարի 30-ից մինչև փետրվարի 4-ը Երևանում տեղի է ունեցել բարձրագույն օրենսդիր իշխանության’ Հայաստանի խորհուրդների առաջին համագումարը, որն ընդունել է Սահմանադրությունն (առաջինը’ Հայոց պետականության պատմության մեջ): Այն որոշ փոփոխություններով Խորհրդ. Ռուսաստանի 1918-ի կրկնությունն էր. բաղկացած էր 5 մասից, 12 գլխից և 89 հոդվածից: Վերջին հոդվածներով սահմանվել են հանրապետության նոր խորհրդանիշները’ զինանշանը (հեղ.’ Մարտիրոս Սարյան) և պետական դրոշը:

1921-ի փետրվարի 26-ից մարտի 16-ը Մոսկվայում տեղի է ունեցել ռուս – թուրքական խորհրդաժողով: Կնքված պայմանագրով’ ՀՍԽՀ-ի սահմանն անցկացվել է Ախուրյան և Արաքս գետերով: Թուրքիային է տրվել նաև Սուրմալոփ գավառը, որը երբևէ նրա կազմում չի եղել: Նախիջևանի երկրամասը և Շարուրի գավառը հանձնվել են Ադրբեջանին: Նույն թվականի հոկտեմբերի 13-ի Կարսում Մոսկվայի պայմանագիրը վավերացվել է մի կողմից Հայաստանի, Վրաստանի և Ադրբեջանի, մյուս կողմից՝ Թուրքիայի միջև:

   Այսրկովկասի 3 խորհրդային հանրապետությունների միջև սահմանային հարցերը լուծելու նպատակով 1921-ի հուլիսի 2-7-ը Թիֆլիսում հրավիրվել է ՌԿ(բ)Կ Կովկասյան բյուրոյի նիստ: Հուլիսի 4-ի նիստում քվեարկությամբ որոշվել է Լեռնային Ղարաբաղը (ԼՂ) միացնել ՀՍԽՀ-ին: Որոշմանը դեմ է արտահայտվել Ն. Նարիմանովը’ պահանջելով հարցի վերջնական լուծումը փոխադրել Մոսկվա’ ՌԿ(բ)Կ կենտկոմ, սպառնալով, թե Բաքվում կարող է հեղաշրջում լինի: Հաջորդ օրը հրավիրված Կովբյուրոյի պլենումի արտահերթ նիստը նոր կազմով և առանց քվեարկության որոշել է. «…Լեռնային Ղարաբաղը թողնել Ադրբեջանի ՍԽՀ սահմաններում’ նրան տալով մարգային լայն ինքնավարություն’ Շուշի կենտրոնով»: ՀԿ(բ)Կ կենտկոմը 1921-ի հուլիսի 16-ի նիստում սխալ և անբավարար է ճանաչել այդ որոշումը և բողոքել դրա դեմ: Հայաստանի ղեկավարության և արցախահայության հաստատակամ ու հետևողական ջանքերի շնորհիվ Ադրբեջանի իշխանությունները, 1923-ի հուլիսի 7-ին ԼՂ-ն անջատելով իր դաշտային մասից, կազմել են Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարգը (ԼՂԻՍ):

 Կովբյուրոյի հուլիսի 7-ի նիստում ընդունվել է նաև մեկ այլ որոշում, վիճելի համարվող հայկական ու հայաբնակ Ախալքալաքի ու Ծալկայի (Խրամի) պատկանելության հարցը թողնվել է Վրաստանի կոմկուսի կենտկոմի հայեցողությանը: Վերջինս էլ հուլիսի 16-ին որոշում է ընդունել Ախալքալաքն ու Ծալկան, որպես Թիֆլիսին տնտեսապես կապված շրջաններ, Վրացական ՍԽՀ կազմի մեջ մտցնելու նպատակահարմարության մասին, իսկ Կովբյուրոյի հուլիսի 7-ի նիստով որոշվել է Լոռու «չեզոք գոտին» թողնել Հայաստանի կազմում:

1922-ի մարտի 12-ին Վրաստանի, Ադըրբեջանի և Հայաստանի Կենտգործկոմների լիազոր խորհրդաժողովը որոշել է կազմավորել Անդրկովկասյան Սոցիալիստական Խորհրդային Հանրապետությունների Դաշնային Միություն (ԱՍԽՀԴՄ): 1922-ի դեկտեմբերի 10-13-ը Բաքվում տեղի է ունեցել Անդրկովկասի խորհուրդների առաջին համագումարը, որը որոշել է ԱՍԽՀԴՄ-ն վերակազմավորել միասնական հանրապետության’ Անդրկովկասյան Սոցիալիստական Դաշնային Խորհրդային Հանրապետության: 1922-ի դեկտեմբերի 30-ին ԽՍՀՄ խորհուրդների 1-ին համագումարում 4 խորհրդային հանրապետություններ’ Ռուսաստանը, Ուկրաինան, Բելոռուսիան և Անդրդաշնությունը, միավորվել են 1′ ԽՍՀՄ պետության մեջ: Համագումարը հաստատել է ԽՍՀՄ-ի կազմավորման մասին հռչակագիրը և պայմանագիրը:

 1921-ի գարնանից Խորհրդային Ռուսաստանի օրինակով Հայաստանն անցել է նոր տնտեսական քաղաքականության (ռուսական, հապավումը’ НЭП’ Новая экономическая политика), որը փոխարինել է «ռազմական կոմունիզմին» և կիրառվել մինչև 1928-ը: Մտցվել է պարենային հարկ, թույլատրվել են ապրանքադրամ. հարաբերություններ, շուկայի, սեփականության տարբեր ձևեր, օտարերկրյա կապիտալի մուտքը տնտեսության մեջ ևն: Նէպի շնորհիվ վերականգնվել են Հայաստանի գյուղատնտեսությունն ու արդոյւնաբերությունը: Վերաշահագործվել են պղնձահանքերը, պղնձաձուլարանները, կառուցվել են ջրանցքներ և ջրէկներ: Սկզբնական շրջանում երկրի տնտեսական կյանքում կարևոր դեր են կատարել Երևանի, Լենինականի (Ալեքսանդրապոլ), Ձորագետի, Քանաքեռի ջրէկները:

Խորհրդային Հայաստանի տնտեսական շինարարությունն իրականացրել են հանրապետության ժողովրդական տնտեսության խորհուրդը և ժողկոմխորհը: Վերջինիս նախագահն էր (1922- 1925) Սարգիս Լուկաշինը (Սրապիոնյան, 1883-1937):

Միջազգային վեհաժողովներում Հայկական հարցի արծարծման նախաձեռնողը Սփյուռքի հայկական շրջաններն էին’ նախկին Հայաստանի Հանրապետության պատվիրակությունը’ Ավետիս Ահարոնյանի նախագահությամբ, և Ազգային պատվիրակությունը’ Պողոս Նուբարի, ապա’ Գաբրիել Նորատունկյանի ղեկավարությամբ: Մեծ տերությունների հրավիրած Լոնդոնի խորհրդաժողովում (1921-ի փետրվար – մարտ) Հայկական հարցը նենգափոխվել է. առաջարկվել է Թուրքիայի արևելյան նահանգներում ստեղծել «Հայկական ազգային օջախ»: Թուրքական պատվիրակությունը չի ընդունել անգամ այդ առաջարկը: Հաջորդ’ Լոզանի (Շվեյցարիա) խորհրդաժողովում (1922-ի նոյեմբեր-1923-ի հուլիս) «Հայկական ազգային օջախի» խնդիրը վերջնականապես մերժվել է, և Ազգերի լիգայի քննարկմանն է ներկայացվել հայ գաղթականության հարցը: Ապարդյուն քննարկումներից հետո Ֆրիտյոֆ Նանսենի առաջարկությամբ այդ հարցը 1929-ին հանվել է Ազգերի լիգայի օրակարգից: Մինչ այդ Ֆ. Նանսենը մեծ ծավալի աշխատանք է կատարել հայ գաղթականության ներգաղթը Խորհրդային Հայաստան կազմակերպելու համար: Բացի այդ’ մոտ 320 հազար հայ գաղթականներ կարողացել են ստանալ անձը հաստատող փաստաթուղթ’ «Նանսենյան անձնագիր»: ՀՍԽՀ և ԽՍՀՄ Կառավարությունների ջանքերով 1921-36-ին կազմակերպվել է հայրենադարձություն, որի ընթացքում Խորհրդային Հայաստան է ներգաղթել 42 հազար հայ:

ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ ՀԱՅԵՐ ՀԱՅԱՍՏԱՆ