Շիրակի մարզ

Հյաաստանի Հանրապետության հյուսիս-արևմուտքում գտնվող Շիրակի մարզն աչքի է ընկնում իր ակտիվ սեյմիկությամբ: Այն զբաղեցնում է ՀՀ տարածքի 9.0 %-ը և իր մեջ ընդգրկում է Ախուրյանի, Ամասիայի, Արթիկի, Անիի, Աշոցքի նախկին վարչական շրջանների տարածքները: Մարզկենտրոնն է Գյումրի քաղաքը:

Տարածքը 2 680 քառ. կմ է
Բնակչությունը` 239.3 հազար (2017-ի հունվարի 1-ի դրությամբ)

 Շիրակի մարզը կազմավորվել է 1995 թվականի ապրիլի 12-ին:

 Անցյալում կազմել է Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Շիրակ, մասամբ’ Աշոցք գավառների մասը: 1828-ին Արևելյան Հայաստանը Ռուսաստանին միանալուց հետո եղել է Երևանի նահանգի Ալեքսանդրապոլ գավառի կազմում:

 ՀՍԽՀ տարիներին այստեղ էին Ախուրյանի (1937-ից,  մինչև 1945 թվականը՝ Դուզքենդի),  Ամասիայի (1930-ից), Արթիկի (1930-ից), Անիի (1937-ից, մինչև 1961՝ Աղինի ), Աշոցքի (1937-ից, մինչև 1992՝  Ղուկասյանի )շրջանները:

 Մարզը ներառված է Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու Շիրակի թեմի կազմում (առաջնորդանիստը Գյումրիի Սբ Աստվածածին («Յոթ վերք») եկեղեցին է):  2012թ. Հայրապետական սրբատառ կոնդակով Արթիկի տարածաշրջանի եկեղեցական համայնքներն առանձնացվեցին Շիրակի թեմից և հռչակվեցին իբրև նոր՝ Արթիկի թեմ: Մարզում բնակվում են զգալի թվով Հայ Կաթողիկե եկեղեցու հավատավորներ:

 Պետական սահմանով արևմուտքից սահմանակից է Թուրքիային, հյուսիսից` Վրաստանին,  սահմանակից է ՀՀ Լոռու (արևելքից) և  Արագածոտնի (հարավից) մարզերին: Աշխարհագրական առանձնահատկություններից է, որ Վրաստանի տարածքը`   Շիրակի մարզին հարող պետական սահմանի ամբողջ երկայնքով հիմնականում հայաբնակ է:

Աշխարհագրություն

 Մարզի կենտրոնական և հարավային հատվածում տարածվում է Շիրակի դաշտը, իսկ հյուսիսային շրջանում՝ Աշոցքի սարահարթը:  Եզրավորված է Եղնախաղի, Ջավախքի, Բազումի, Փամբակի լեռնաշղթաներով, Շարայի, Արագածի լեռնազանգվածևերով և Կարսի սարահարթով: Ջաջուռի (1952 մ) ևՔարախաչի (2273 մ) լեռնանցքներով Շիրակը կապված է Լոռու մարզին:

 Շիրակի մարզը գտնվում է 1500-2000 մ բարձրույթյունների վրա: Առավելագույն բարձրությունը’ 4090 մ  (Արագած լեռ.), ամենացածրը’ 1400 մ (Խարկով գյուղի մոտ’ Ախուրյանի հովիտը):

 Մարզի տարածքով հոսող խոշոր և Հայաստանի Հանրապետության ամենաերկար գետը Ախուրյանն է: Իր տարածքով մարզն ընդգրկում է  է Ախուրյանի վերին ու միջին հոսանքների ձախափնյա ավազանը: Այստեղ են  տնվում Ախուրյանի համակարգին պատկանող Աշոցք, Ցողամարգ, Իլլի, Կարախան, Գյումրի և Կարկաչան գետակներով:

 Մարզում են Արփի լիճը (1950-ից վերածվել է ջրամբարի), Ախուրյանի (ամենամեծն է ՀՀ-ում, ջրատարողությունը’ 526 մլն. խոր մ, ջրերն օգտագործում են ՀՀ-ն և Թուրքիան’ հավասար իրավունքով, Մանթաշի, Կառնուտի, Թավշուտի և այլ ջրամբարներ, Շիրակի, Ախուրյանի և Կապսի ջրանցքները:

 Մարզը հարուստ է տուֆի, բազալտի, պեմզայի, պեռլիտի և այլ շինանյութերի պաշարներով: Կան նաև գորշ ածխի, զառինի, քրոմի, այրվող թերթաքարերի հանքավայրեր, հանքային և անուշահամ ջրերի պաշարներ:

 Կլիմայական պայմանների առումով մարզում տիրապետում է բարեխառն լեռնային կլիման, աչքի է ընկնում տեղումների առատությամբ (700 մմ), զով ամառներով, խստաշունչ ու տևական ձմեռներով, hունվարյան միջին ջերմաստիճանը -9,8˚C է: Մարզը, լինելով ծովի մակերևույթից մոտ 1500-2000 մ բարձրության վրա (մարզի 52 գյուղեր գտնվում են ծովի մակերևութից մոտ 1500-1700 մ, իսկ 55-ը` 2000մ բարձրության վրա), հանդիսանում է Հայաստանի ամենացրտաշունչ տարածաշրջանը, որտեղ ձմռանը օդի ջերմաստիճանը երբեմն հասնում է – 46 °C-ի:

 Կապված խոնավության քանակից և ջերմային պայմաններից` այստեղ գերակշռում են տափաստանային լանդշաֆտների լեռնային տարբերակները: Տեղանքի բարձրության և խոնավության ավելացմանը զուգընթաց, տափաստանային լանդշաֆտները տեղի են տալիս ալպյան մարգագետիններին: Լեռնային ռելիեֆի շնորհիվ տափաստանային գոտու բնական պայմանները բազմազան են, ուստի այստեղ ձևավորվում են չոր լեռնատափաստանային և լեռնատափաստանային լանդշաֆտները:

 Մարզին բնորոշ է լեռնատափաստանային և մարգագետնատափաստանային բուսականություն: Անտառածածկ է մարզի ընդանուր տարածքի 1.64%-ը:

 Ախուրյանի տարածաշրջանի ամբողջ տարածքը սեյսմատեկտոնական տեսանկյունից (համեմատած հանրապետության տարածքի հետ) գտնվում է բարձր սեյսմիկ ռիսկի գոտում:  Շիրակի մարզի հյուսիսը մտնում է 8-9, իսկ կենտրոնն ու հարավը` 9 բալ և ավելի ուժգնություն ունեցող սեյսմիկ գոտիներում: Նրա տարածքում և շրջակայքում երկրաշարժային հայտնի էպիկենտրոններ են հանդիսանում Գյումրին, Սպիտակը, Անին, Կարսը, Ախալքալաքը: Գյումրի քաղաքը գտնվում է 8-9 բալանոց սեյսմիկ գոտում։ Վերջին ուժեղ երկրաշարժը տեղի է ունեցել 1988թ. դեկտեմբերի 7-ին:

Բնակչություն

Մարզում բնակվում է շուրջ 239.3 հազար մարդ /01.01.2017թ./, կամ ՀՀ բնակչության 8.0%-ը:  Բնակչության խտությունը կազմում է 91  մարդ/1 քառ.կմ:

Մարզի քաղաքային բնակչությունը՝ 3 քաղաքներով, կազմում է 139.9 հազար մարդ կամ 58.5%: Գյուղական բնակչությունը  կազմում է 99.4 հազար մարդ կամ 45.6%:

 Բնակչության թվաքանակում տղամարդիկ կազմում են  ընդհանուր բնակչության նկատմամբ` 48.3%, իսկ կանայք` 51.7%-ը: Մարզի բնակչության մեջ գերակշռում են 25-29 տարեկաններ (8.2%):

 Եթե մարզի բնակչության 45.6%-ը գյուղաբնակ է, ապա միայն 47.4%-ը կուտակված է Գյումրի քաղաքում: Բնակչության 16,9% կենտրոնացած է Ախուրյանի, 2,4՝ Ամասիայի, 7,2%՝ Անիի ,3.5%՝ Աշոցքի, 21,4 %՝ Արթիկի տարածաշրջաններում:

 Շիրակի բնակչության թիվը և ազգային կազմը մեծ փոփոխություններ են կրել վերջին հարյուրամյակներում: Նվազում է հայ բնակչությունը: Ռուսաստանին միանալուց հետո (1828թ)  Արևմտյան Հայաստանից վերաբնակված հայության մի զգալի մասը հաստատվում է այստեղ և մեծացնում բնակչության թվաքանակը: Բնակչությունը մեծ կորուստներ է կրել 1918 և 1920 թվականների թուրքական կրկնակի բռնազավթման ժամանակ, երբ զավթիչների կողմից կատարվել են խաղաղ բնակիչների զանգվածային կոտորածներ: Տասնյակ հազարավոր մարդիկ զոհվեցին կամ արտագաղթեցին 1988թ. երկրաշարժի պատճառով:

 Շիրակի մարզի մշտական բնակչության 98,6% կազմում են հայերը: Այստեղ բնակվում են բաև ռուս (0.4%), եզդի, քուրդ, ուկրաինացի և այլ ազգերի ներկայացուցիչներ (1%):

Քաղաքային համայնքների թիվը`   3 համայնք /Գյումրի, Արթիկ և Մարալիք/
Գյուղական համայնքների թիվը`  76 համայնք
Գյուղական բնակավայրերի թիվը` 128 բնակավայր

Շիրակի  տեսարժան վայրեր

 Շիրակի մարզը հանդիսանում է Հայկական լեռնաշխարհի հնագույն բնակավայրերից մեկը: Մարզում գրանցված են շուրջ 2 349 պատմամշակութային հուշարձաններ:

 Տարածքում հայտնաբերվել են մ. թ. ա. IV-II հազարամյակների կիկլոպյան ամրոցներ, մեգալիսթյան կառույցներ (Ամասիա, Հառիճ, Քեթի, Արթիկ, Հոռոմ), մ. թ. ա. II-I հազարամյակների նյութական մշակույթի (Գյումրի, Արթիկ) մնացորդներ, ոիրարտական սեպագիր արձանագրություններ (Սպանդատյան, Մարմաշեն):  Պատմամշակութային կարևոր նշանակություն ունի նաև Գյումրու «Կումայրի» արգելոցի մեջ մտնող շինությունները:

Իր ուրույն կենսաբազմազանությամբ է աչքի ընկնում «Արփի լիճ» ազգային պարկը: Մատմամշակությային կարևոր կենտրոններից են նաև Գյումրու ժողովրդական ճարտարապետության և քաղաքային կենցաղի թանգարանը, Ջաջուռում՝ Մ.Ավետիսյանի տուն-թանգարանը, Գյումրու «Սև բերդ» ամրոց-հանդիսասրահը

  Մարզի նշանավոր պատմամշակութային կենտրոններ

Մարզի տնտեսությունը և հասարակական կյանքը

Շիրակի մարզը ՀՀ կարևոր երկրագործական շրջաններից է՝ գյուղատնտ-արդյունաբերական ուղվածությամբ:

Արդյունաբերության առաջատար ճյուղերն են սննդամթերքի, ներառյալ խմիչքների, մանածագործ, արտադրությունները և ոչ մետաղահանք, արտադրատեսակների արդյունաբերությունը:

 Գյուղատնտեսության հիմնական ուղղություններն են բուսաբուծությունը և անասնապահությունը: Գյուղատնտեսական արտադրությունը կազմակերպվում է գյուղացիական և ֆերմերային տնտեսությունների միջոցով։ Մարզում գործում են  ընտանեկան (գյուղացիական) տնտեսություններ, գյուղատնտեսական մթերքներ վերամշակող  կազմակերպություններ։ Գյուղատնտեսության մեջ զբաղված է մարզի բնակչության 41.6%-ը: Մարզում մշակում են հիմնականում հացահատիկային մշակաբույսեր, բանջարեղեն, կարտոֆիլ:

 Մարզի անասնաբուծության հիմնական ուղղությունը կաթնամթերքի և մսամթերքի արտադրությունն է: Մարզում գործում են կաթի վերամշակման ձեռնարկություններ, որոնց արտադրանքը սպառվում է հանրապետության շուկաներում և արտահանվում է:  Մարզում  զարգացած է նաև մեղվաբուծությունը:

 Մարզի տարածքով անցնող Ախուրյան գետի վրա դեռևս նախորդ դարի 20-ական թվականներին կառուցվել է «Լենգէսը», որը էլեկտրաէներգիայով է ապահովում մարզի պահանջարկի 10%-ը: Մարզը ունի հողմաէներգետիկայի զգալի պաշարներ:

 Շիրակի մարզում առկա  պատմամշակութային հուշարձանները հանդիսանում են նպաստավոր պայմաններ զբոսաշրջության զարգացման համար: «Արփի լիճ» ազգային պարկը իր ուրույն կենսաբազմազանությամբ էկոտուրիզմի կազմակերպման լավագույն տարածք է:

 Մարզի տնտեսապես ակտիվ բնակչության թվաքանակը կազմել է ընդհանուր բնակչության 56.1%-ը: Աղքատության մակարդակը մարզի բնակչության 46% է՝ ամենաբարձրը Հանրապետության տարածքում: Շիրակը առաջատարն է նաև գործազրկության մակարդակով՝ 13.9%, խնդիրը ավելի խիստ է քաղաքային համայնքներում:

 Մարզում գործում է 62 նախադպրոցական, 170  հանրակրթական  ուսումնական հաստատություն, 2-ը` հատուկ /օժանդակ/ դպրոց, 6 պետական քոլեջ, 5 նախնական մասնագիտական ուսումնական հաստատություն, 9 բարձրագույն ուսումնական հաստատություններ (6 պետական և 3 ոչ պետական), 27 երաժշտական, արվեստի, գեղարվեստի դպրոցներ, մանկապատանեկան ստեղծագործական կենտրոններ, 41 մարզական կազմակերպություն, այդ թվում՝ 1 մարզական քոլեջ, 32 մարզադպրոց, 2 մարզական ակումբ, մարզական հասարակական կազմակերպությունների ու հիմնադրամների 4 մասնաճյուղ և համայնքային կենտրոնների 2 մարզական բաժանմունք:

 Մարզում կազմավորվել և գործում է «Գյումրու տեխնոլոգիական կենտրոն»-ը (GTC): Գյումրիում գործում է նաև ՀՀ կրթութայն և գիտության նախարարության Կրթության ազգային ինստիտուտի մասնաճյուղը:

 ՀՀ Շիրակի մարզում գործում են թվով 33 բուժհաստատություններ և 21 առողջության առաջնային պահպանման ամբուլատոր հաստատություններ, արյան փոխներարկման կայանը, Գյումրու շտապ բուժական օգնության կայանը  և Գյումրու պաթոլոգոանատոմիական լաբորատորիան:

 Շիրակի մարզում գործում է մշակութային գործունեություն ծավալող 173 կազմակերպություն՝ 71 գրադարան, 1 դրամատիկական թատրոն, 1 տիկնիկային թատրոն, 1 կինոթատրոն, 9 թանգարան, 45 մշակույթի կենտրոն /տուն/, 2 պատկերասրահ, 5 արտադրպոցական կենտրոն, 5 նվագախումբ։

Տրանսպորտ և կապ

 Շիրակի մարզով են անցնում Երևան-Գյումրի-Վրաստանի սահման և  ՀՍպիտակ-Գյումրի-Թուրքիայի սահման տանող միջպետական նշանակության ավտոմոբիլային ճանապարհները, վերջինս շրջափակման պատճառով չի գործում:

 Մարզի տարածքով է անցնում Հարավկովկասյան երկաթուղին: Մարզի երկաթուղին 180 կմ է, որը կազմում է հանրապետության ողջ երկաթուղու 21.4%-ը: Մարզի տարածքում են գտնվում Գյումրի-Արթիկ-Մարալիկ և Գյումրի-Ախուրյան-Թուրքիայի սահման երկաթուղային հատվածները, որոնք այժմ չեն շահագործվում: Մարզի տարածքով է անցնում Երևան-Թբիլիսի, իսկ ամառային ժամանակահատվածում (հունիսի-15-ից մինչև սեպտեմբերի 30-ը) նաև Երևան-Բաթումի ուղևորատար գնացքը: Այժմ գործում է նաև Գյումրի-Երևան էլեկտրագնացքը:

 Գյումրիի ԻԿԱՕ-ի առաջին կարգախմբի «Շիրակ» միջազգային օդանավակայանը գործում է 1961 թվականից և իր ցուցանիշներով երկրորդն է Հայաստանի Հանրապետությունում: Օդանավակայանը գտնվում է Գյումրի քաղաքից 5կմ և Երևանից 120կմ հեռավորության վրա: 2016 թվականի դեկտեմբերից իրականացվում են  Գյումրի-Մոսկվա-Գյումրի չվերթներ:Մարզի բնակավայրերը 100%-ով ապահովված են ինտերնետ ծածկույթով: Ինտերնետի որակը հիմնականում բավարար է: Հասանելի է նաև բջջային կապը: Մարզի 80 համայնքներում գործում է «Հայփոստ» ՓԲԸ մասնաճյուղերը, ապահովելով մարզի համայնքների 100% ծածկույթը:

Ամբողջ տարածքը ընդգրկված է նաև թվային հեռուստահաղորդումների ծածկույթում: Այստեղ հեռարձակվում են 8 համապետական և մարզի տարածքում տեղակայված՝ 2  հեռուստաընկերությունների ծրագրերը:

 Հայաստանի Հանրապետություն  ՀԱՅԱՍՏԱՆ