Հայոց հին հավատալիքները

 Բոլոր ազգերի մոտ հավատալիքները իրերի, կենդանիների, բույսերի, երկնային մարմինների, բնության երևույթների և այլնի հետ կապված կրոնա-պաշտամունքային դրսևորումների համակարգ են։ Երբեմն հավատալիքներ են համարվել պաշտամունքի առարկաները։ Նրանց առաջացման համար կարևոր նշանակություն են ունեցել բնության երևույթներն ու դրանց էության անբացատրելիությունը, բնակլիմայական առանձնահատկությունները, հասարակական կարգերը, սոցիալական պայմանները, սովորույթներն ու էթնիկական առանձնահատկությունները։

Ինչպես աշխարհի տարբեր ժողովուրդները, այնպես էլ հայերը ունեցել են իրենց հավատալիքները ու պաշտամունքի առարկաները։ Հայկական հնագույն կրոնական համակարգում իր խորը դրսևորումն ունի հոգեպաշտությունը (անիմիզմ),  որի հիմքում ըկած է հավատքը, որ բնության մեջ ինչպես կենդանի, այնպես էլ անկենսան օբյեկտները շնչավոր են և օժտված մարդկային հատկություններով: Գոյություն ունեն նաև այլ ուղղություններ՝ տոտեմականություն, որը կենդանու նկատմամբ պաշտամունքն էր, ֆետիշականությունը, որը անշունչ առարկաների նկատմամբ պաշտամունքն էր: Մոգությունը, կախարդությունը, հմայությունը և վհուկություբը ծիսակատարություններ էին:

Հայոց  հին հավատալիքները , կրոնը, պաշտամուքն ու  դիցարանը կարելի է բաժանել երեք հիմնական փուլերի՝

• նախնադարյան տոհմացեղային ժամանակներին բնորոշ հավատալիքներ, առասպելական պատկերացումներ և հմայական արարողություններ
• տոհմացեղային հասարակության քայքայման, ցեղային մեծ միությունների և պետական վաղ կազմավորումներից սերող կրոնաառասպելական ըմբռնումներ,
• զարգացած պետական կազմակերպություններին բնորոշ կրոն և դիցարան։

    Նախնադարյան վաղ ժամանակներից են սկզբնավորվում բնության անշունչ առարկաների և երևույթների ոգեղենացումը, մարդու և ոգեղնացած առարկաների, ինչպես նաև կենդանիների միջև պատկերացվող խորհրդավոր կերպարների, փոխադարձ կերպարանափոխումների և այդ ամենի վրա մարդու կողմից հմայական ներգործության հավատալիքները ։ Այդ շրջանին են վերաբերում հայերի մեջ տարածված լեռների, ժայռերի ու ծառերի, կրակի, ջրի, օդեղեն նյութերի ու երևույթների անձնավորման, կենդանիներին ու թռչուններին մարդկային հատկանիշների վերագրման, դրանց նկատմամբ տածած երկյուղի ու պաշտամունքի փաստերը հավաստող առասպելական զրույցներն ու հավատալիքները։

Լեռներ, քարեր, ծառեր

 Հայոց լեռներն անձնավորվել են եղբայրների, Մասիսն ու Արագածը՝ քույրերի, Անդոկը, Մարութասարը, Մռավ լեռը՝ մարդակերպ հսկաների, Տավրոսն ու Ջագրոշը՝ ցլի ու վիշապի կերպարներում, որոնց միջև ծագում են կոնֆլիկտային հակասություններ և հաճախ ավարտվում կռիվներով, փոխադարձ անեծքներով և կերպարանափոխումներով։

 Մասիսը Ազատ անունով պատվական և սրբազան ճանաչվեց հին հայերի կողմից և առասպելվեց մեր Արտաշես Բ թագավորի շատ անգամ հիշատակված անեծքում՝ ուղղված իր առաջնեկին (Արտավազդին)․
«Դու յորս Հեծցիս յԱզատ ի վեր ի Մասիս․
Զքեզ կալցին Քաջք, տարցին յԱզատ ի վեր ի Մասիս,
Անդ կացցես, և զլոյս մի տեսցես»։

 Մասիսը, ազատ և բարձր հատկանշող անուններից բացի, ունի նաև մթին կոչումը, ինչը նույնպես համարում եմ հին առասպելական ավանդությունից մնացած։ Մեկ այլ տեղ հիշվում է, որ Պլուտարքոս պատմիչը հիշատակում է Երասխին մերձակա դիցական մի լեռ՝ Տիորփոս անվամբ, որ հունարեն նշանակում է «մթաթափանց», եթե անունն էլ չի ծագել հայկական տարփ կամ տարափ բառերից։ Հավանական է թվում, որ Մասիսին ընծայվել էր հատուկ պաշտամունք կամ պատիվ, կամ Մասիսը որևէ կերպով սրբացվել և դյուցազնացվել էր հայկազունների կողմից։ Մանավանդ եթե ստույգ են ամսվա օրերի անունները, որոնցից յուրաքանչյուրը, ըստ պարսից և այլ ազգերի, նվիրվել է մեկական դյուցազնի կամ դիքի ու նրա պաշտպանությանը։ Այդ անունների մեջ կան և հայոց լեռների անունները՝ Մասիս, Արագած, Վարագ, Կորդիս, Գրգուռ, Պարախ, Նպատ, Մանի (որը ավելի լավ է կոչել Սեպուհ)։ Եթե Մեծ Հայքում լինեին նորագույն ժամանակներում հայացված Կիլիկիայի Կոնկռնատ, Պարզկա, Պրիտ և մյուս լեռները, գուցե գրվեին այն սրբացվածների կարգում։

 Հիշատակարանների հայտնի է նաև, որ լեռներից մասնակի պաշտամունք կամ պատկառանք էր տարածվել նաև քարայրերի և քարերի նկատմամբ՝ նրանց մեծության կամ այլանդակ ձևերի պատճառով։

 Ս․ Լուսավորիչը նորադարձ հայերին վարդապետելիս, ըստ Ագաթանգեղոսի պատմության, նրանց հայրերին կոչում էր քարապաշտ, հավանաբար, թե՛ վերոհիշյալ պաշտամունքի և թե՛ քարերից շինված պատկերների կամ կուռքերի պատճառով։

 Վանում ևս կային նույնպիսի քարեր, ինչպես Ակռբին և այլն։ Ըստ հին ավանդության՝ Շամիրամը դրանց մոտերքում գործեց իր զարմանալիքը և դրանց մոտերքում սպանվեց։ Եվ ինչ եղավ նրա մահից հետո՝ հիշել է Խորենացին՝ ասելով․ «Եւ Շամիրամ՝ Քար առաջին քան զՆիբոէ»։

  Բույսերի, հատկապես ծառերի, բուժիչ խոտերի ու ծաղիկների, ինչպես նաև հացաբույսերի պաշտամունքը ևս տարածված է եղել։ Պաշտվող ծառերից են սոսին (որի սաղարթների սոսափյունից հնում Արմավիրի քրմերը գուշակություններ էին կատարում։ Նրա անձնավորում նվիրյալն էր Արա Գեղեցիկի թոռ Անուշավան Սոսանվերը), կաղնին, բարդին, ուռենին, փենունան, մասրենին, ծաղիկներից՝ համասփյուռը, անթառամը և այլն, բույսերից մարդանման արմատով լոշտակը, որ համարվում էր բույսերի թագավոր, բազմաթիվ հիվանդությունների դեղ, միաժամանակ և չարխափան, ինչպես մասրենին և փշենին։ Ծառերն ունեցել են իրենց հատուկ նվիրյալ օրը՝ Ծաղկազարդ (ժող․ լեզվում՝ Ծառզարդ), իսկ ջուրն ու ծաղիկները՝ իրենց տոնը՝ Համբարձում (ժող․ լեզվում՝ Ծաղկամոր տոն)՝ պաշտամունքային ու բախտագուշակման ծիսական հարմարեցված քրիստոնեական տոնացույցին):

 Կրակի պաշտամունք

   Հայերի մոտ կրակի պաշտամունքը առավելապես տեղական, մասնավոր տարածքների պաշտամունք էր, քան ընդհանուր, որի կենտրոնն ու սկիզբը հարկ է փնտրել հրաբխատեր գավառների ու լեռների մեջ և վրա։ Հրաբուխները ոչ միայն սրանց (լեռների) պաշտամունքի պատճառներից մեկն էին, այլև, գլխավոր պատճառը։ Կրակի այրող բնույթին կից՝ պաշտամունքի դրդող էր լուսափայլությունը։ Եթե հրաբուխը իր հզոր ներգործությամբ մերթաբնակներին պահում էր ահուդողի մեջ և դրանով իսկ մղում պատկառանքի ու պաշտամունքի, ապա պակաս վախով և ավելի հանդարտ զարմացումով հրաբուխը նույնն էր ներշնչում հեռաբնակներին, ովքեր իրենց անծանոթ լեռների գագաթներին գիշերը տեսնում էին վառված մեծ և ցոլցլուն ջահեր և լամպեր՝ գերագույն, քան բոլոր մոգական լապտերները։ Երբեմն էլ բնության լռիկ ժամերին գետնի տակից լսվում էին սողացող որոտմունքներ։ Եվ եթե հուրը մոտեցողին վախեցնում էր, ապա նրա լույսը հեռվից տեսնողին զվարճացնում էր ու երկնքի լուսատուների հետ աղոտ ազգակցություն էր ներկայացնում։

 Հին հայերի մոտ Արևը պատկերացվել է կտուցին օղ բռնած թռչունի կամ զույգ թռչունների, հրեղեն աղջկա, մանկան կամ պատանու (արևամանուկ), աչքի (ակն տուընջեան, ակն արևու), շողարձակ թանկարժեք քարի, լուսացայտ անիվի, լուսինը՝ ծնվող, մեռնող և հառնող մանկան կամ նորափեսայի, աստղերն ու համաստեղությունները տարբեր անձանց ու կենդանիների կամ նրանց թողած հետքերի (Ծիր Կաթինն իբրև կաթի կամ հարդագողի հետք), կենցաղային գործիքների և առարկաների (սայլ, կշեռք, շամփուր), կայծակնացայտ ամպը այծի,  կովի, կնոջ, ամպրոպային պտուտահողմն ու փոթորիկը աշխարհակործան վիշապի, ամպրոպն ու որոտը տիեզերական կռվի ու անհաշտ պայքարի կերպավորումներով։

Ջրի պաշտամունք

  Հայերը ջրապաշտ ժողովուրդ են։  Այդ հավատալիքները գալիս են  ազգային էությունից և մտածելակերպից: Ջուրը հին հայերի պատկերացմամբ եղել է հեթանոսական չորս մեծ տարերքներից (հող, օդ, ջուր, կրակ) մեկը: Ջուրը կյանքի կենարար աղբյուրն է և հարատևության երաշխավորը: Հնում ջրի պաշտամունքին են նվիրված եղել աստվածներ, տաճարներ, տոներ, ծեսեր և ավանդույթներ: Ջրին վերագրվել են մաքրագործման և երկարակեցության հատկանիշներ: Այդ պատճառով էլ հաճախ համադրվում են աղբյուր և երկարակեցություն բառերը: Ջրի պաշտամունքի հետքերը պահպանվել են հրաշագործ ձկների մասին պատմվող առասպելական զրույցներում, ջրակունքների կամ արհեստական ոռոգման առուների մոտ կանգնեցված ձկնակերպ «Վիշապ» քարակոթողներում, իսկ վերապրուկները «լուսաղբյուր» կամ «կաթնաղբյուր» կոչված բուժիչ սրբազան աղբյուրներին (հատկապես հանքային) մատուցվող զոհաբերության ու պաշտամունքի արարրողություններում (մոմ վառել, խունկ ծխելմ աքաղաղ զոհել)։

    Հայ ժողովրդի մեջ ջրապաշտության ամենամեծ ապացույցներից ամենակարևորը մեր ազգային «Սասնա ծռեր» դյուցազնավեպի գլխավոր հերոսների՝ Սանասարի և Բաղդասարի և  հայոց ուժն ու իշխանությունը խորհրդանշող Քուռկիկ Ջալալիի և Թուր կեծակիի ջրածին լինելն է: Ջրին վերագրել են  նաև պտղաբերության հատկանիշներ, դրա վառ ապացույցը ժողովրդական պատկերացումների համաձայն «Սասնա ծռեր» դյուցազնավեպի գլխավոր հերոսուհի Ծովինարի՝ ջրից հղիանալն է:

  Ջրի պաշտամունքը հնում կապված է հայոց դիցարանի Աստղիկ աստվածուհու հետ: Նա պատկերվել է ջրի մեջ լողացող գեղեցիկ կնոջ կերպարանքով: Աստղիկի լոգարանն, ըստ ժողովրդական հավատալիքների, եղել է Արածանի գետի այն հատվածը, որն անցել է Մշո դաշտով: Դիցուհին գետում լողալուց մշուշապատել է Արածանիի շրջակայքի դաշտը, որպեսզի հեռվից իրեն ոչ ոք չտեսներ: Այստեղից էլ գալիս է Մշո դաշտի անունը: Աստղիկ դիցուհու հետ է կապված ջրի պաշտամունքին նվիրված Վարդավառի տոնը, որտեղ ջրի պաշտամունքը և նրա հետ կապված հավատալիքները հասնում է մեծարանքի աստիճանի: Տոնն այսօր էլ նշվում է որպես ջրապաշտության վերապրուկ:

Օդեղեն նյութեր ու երևույթներ

 Հավանական է, որ հայերն ունեցել են նաև օդեղեն երևույթների պաշտամունքն ու նրանց հետ կապված հավատալիքները ։ Հիշատակվում է մի ազգային առասպել և հավատք։ Այն ներկայումս Թաթառ կոչվածն է (Ս․ գրքի Եղիայի պատմության մեջ թաթ առն «մարդու ափ» ասվածը սխալ կարդալով): Մեր նախնիները վերիջնիս տվել են վիշապ անունը։ Միջին դարերի հիշտակարարանների մեջ այն կոչվել է ձկնամբ, քանի որ հաճախակ ծովի վրա է իջնում սև սյունաձև ամպատեսակն ու ձկան պես գալարվելով-շարժվելով վեր է քաշում ջուր, ձուկ և այլ բաներ ու թափում է ցամաքի վրա։ Սրա ավելի թեթև տեսակն է փոթորիկը, և բառի նվազական մասնիկը ցույց է տալիս առասպելի նշան։ Մրրիկը ևս պետք է ունեցած լինի իր ավանդությունը։

 Վհակն է կոչվել հրաբուխի ուժով ելած օդը, «որ ի դուրս քար ընկենու կամ հող կամ կաւ», իսկ կրակ հանողը կոչվել է «Լիպարեան, որ հուր հնչէ ի Սանդարամետէ»։ Հայտնի է, որ սա վերցվել է հույներից, ըստ որոնց՝ եղբայրներից հալածված Լիպարոսը գնաց այս անունով կոչված Էոլյան կղզիներից մեկը, ուր թագավորում էր հողմերի չաստվածը։

Հրապուրիչ է շամանդաղ անունը ևս՝ «աւելորդութիւն ամպոց զառ ի ջուր փոփոխմանց», և հիշեցնում է մեր Արտաշես Բ-֊ի մերձիմահ փափագը․ «Բաղձայր մըղոյ մրրկեալ ծխոյ՝ շամանդաղեալ ի վերայ շինից և քաղաքաց․ Ո՞ տայր ինձ զծուխ ծխանի, ասէր, և զառաւօտն Նաւասարդի․ զվազելն եղանց և զվազելն եղջերուաց․ [մինչ] Մենք փող հարուաք և թմբկի հարկանէաք»։

 Կենդանիների պաշտամունք

 Կային մի շարք կենդանիներ, որոնց պաշտամունքը կապում էին որևէ աստվածուհու, պատմական կերպարի հետ։ Պաշտվում էր Ցուլը։ Համարվում էր, որ Երվանդ և Երվազ եղբայրները ծնվել էին կնոջ և ցուլի հարաբերությունից։ Եղնիկի պաշտամունքը կապված էր մայր աստվածուհու և, ավելի ուշ, քրիստոնեական Մայր Աստվածածնի հետ։ Արջը ժամանակին ջրաղացպան է եղել, բայց երբ շատ գողություններ է արել, աստված զայրացել է նրա վրա և արջ դարձրել։ Պաշտվել են նաև շունն ու կատուն։  Սուրբ կաթնասուններ ու սուրբ թռչուններ են համարվել նաև ձին, խոյը, արծիվը, աքաղաղը, ծիծեռնակը։

  Արագիլներն իրենց երկրում մարդիկ են։ Չվելու ժամանակ նրանք գալիս են գետափ, լողանում ջրերում, հագնում են թռչունի փետուրներ և ճանապարհ ընկնում մեր երկիրը։ Վերադարձի ժամանակ նրանք հավաքվում են մի բարձր սարի վրա, լողանում գետում, նորից մարդ դառնում ու գնում են իրենց երկիրը։ Արագիլն ամեն տարի խեղդում է իր ձագերից մեկին՝ աստծուն մատաղ անելու համար։

 Կռունկ սպանելը մեծ մեղք է։ Եթե մարդը հրացանն առնի և նշան բռնի կռունկին, կռունկն իսկույն դառնում է գեղանի հարս՝ ծծկեր երեխան կրծքին։

 Այսպիսի տոտեմների շարքին են դասում նաև ձկներին՝ շնորհիվ վիշապ քարակոթողների, օձերին։ Վերջիններիս նվիրված մի շարք առասպելներ են եղել։ Լորտուն համարվել է հայերի ընկեր։ Ենթադրվում էր, որ սուրբ օձերը ապրում էին քարանձավներում՝ իրենց պալատներում, իսկ օձերի արքայի գլխին թանկարժեք քար էր կամ ոսկյա եղջյուրներ։

Պատրաստեց Վարդուհի Բարսեղյանը