Միջնադարյան հայկական քանդակագործություն (IV – XVII դդ)

 Միջնադարյան Հայաստանի քանդակագործությունը հիմնականում հայտնի է ճարտարապետական հուշարձանների պատկերաքանդակներով, հուշակոթողների փոքր ձևերով (կոթողներ, առանձին հուշասյուներ, թևավոր խաչեր)։ Անտեսելով մի քանի բացառություններ, այն բնորոշվում է հարթապատկերային և գծագրաֆիկ ոճով, որը պատմական իրադրության արգասիք էր և բխում էր նախաքրիստոնեական մշակութային ժառանգության բնույթից։ Հելլենիստական դիցարանի աստվածությունների մարդակերպ քանդակների ոչնչացումը խիստ բևեռացրել է միջնադարյան անդրիագործության ձևավորման ընթացքը։

  Անտիկ արվեստի նշանակությունն ու ազդեցությունը, որ այնքան մեծ է վաղ քրիստոնեական մշակույթում, Հայաստանում արմատապես վերաիմաստավորվե լով հասցվել է նվազագույնի և նկատելի է միայն առանձին հուշարձաններում։ Քանդակագործության մյուս՝ ժողորդական հոսանքը, որ եկել էր բուն Հայկական լեռնաշխարհի գեղարվեստական մշակույթից, ինչպես նաև Պարթևական և Սասանյան Իրանի քանդակի ավանդույթներից, ավելի կենսունակ է գտնվել։ Կառուցվածքային առանձնահատկություններով այն համապատասխանելով ժողովրդի ավանդական հավատքին, առանձնացել է կոթողների գեղարվեստական այլ մակարդակով։ Այդ կարգի ստեղծագործությունների իմաստաբանությունը քիչ է կապվել հեթանոսական աստվածների երկրպագության հետ և հիմնականում հիշատակային բնույթի էր՝  իր արմատներով Հին Արևելքի ավանդույթների խորքը գնացող։ Ուստի IV դ․ սկզբում տեղական քանդակագործական ավանդույթները օրգանապես ներհյուսվել են Հայաստանի վաղ քրիստոնեական քանդակարվեստին։ Զգալի փոփոխություններ չկրելով, դրանք դարձել են երկրի IV–VI դդ․ կերպարվեստի կազմավորման բաղադրիչներից։ Մյուս բաղադրիչը՝ Ասորիքի, Պաղեստինի, Բյուզանդական կայսրության արլ․ նահանգների,  Իրանի քրիստոնեական համայնքների վաղ քրիստոնեական արվեստի ներթափանցումն էր։ Վերջինս էապես հարստացրել է վաղ միջնադարյան հայկական քանդակի պատկերագրական ցանկը, որ նպաստել է մի քանի տեղական ինքնատիպ դպրոցների առաջացմանը։

 Վաղ միջնադարյան Հայաստանի հուշակոթողների և հուշասյուների ծավալային լուծումները ծագումով և տիպաբանորեն հարել են ուշ անտիկ շրջանի համանման լուծումներին։ Սակայն այլ էր դրանց զարդարվեստը, արձանակերպ ավարտները փոխարինվել են ոչ մեծ թևավոր խաչերով (Ավան, Զրվեժ, Զվարթնոց)։ Կոթողների և հուշասյուների խորանարդաձև խարիսխներին քանդակվել են Հին և Նոր կտակարանների սյուժեներ, սրբերի, Հայաստանում քրիստոնեությունը տարածող ավանդական հերոսների պատկերներ։ Հատկապես տարածված են եղել՝ Դանիելը առյուծի գբում, Երեք պատանիները հնոցում մոտիվները, Քրիստոսի, Աստվածամոր, Տրդատ թագավորի և նրա քրոջ՝ Խոսրովիդուխտի, Գրիգոր Լուսավորչի պատկերաքանդակները։ Եղել են նաև վաղ քրիստոնեական սիմվոլիկային առնչվող պատկերներ (Գառնհովտի հուշակոթողը)։

  IV դ․ սկզբին արդեն երևան են եկել նոր տիպի հուշակոթողներ՝ երկու մետրանոց թևավոր խաչ–մոնումենտներ, որոնք տիպարով կրկնում են Գողգոթայի խաչը։ Սովորաբար խորանարդաձև խարսխի և աստիճանաձև պատվանդանի վրա հառնող այդ խաչերը դրվել են նախաքրիստոնեական ոչնչացված սրբարանի տեղում և առաջին քրիստոնյաների շիրիմների վրա։ Հետագայում դրանց հիման վրա ձևավորվել են մի քանի տիպի կոթողներ, մասնավորապես՝ խաչքարեր։ Հայաստանի IV–VII դդ․ կոթողների, սյուների, խաչարձանների ոճական հատկանիշների զարգացման  բնույթը սերտորեն կապվել է տեղական և ներմուծված գեղարվեստական արտահայտչամիջոցների փոխազդեցության յուրահատկությանը։

 Վաղ քրիստոնեական սիմվոլիկայի համակեցությունը Առաջավոր Արևելքի հեթանոսական մշակույթի ժառանգության հետ հիմք է եղել վաղ միջնադարյան Հայաստանի քանդակի ձևավորման համար, դա հստակ երևում է նաև նրա զարգացման հաջորդ փուլերում։ Հայաստանի IV–VII դդ․ քանդակագործության բնորոշ հուշակոթողներ՝ սյունարձաններ, թևավոր խաչեր, կառուցվել են նաև հետագայում, մինչև XVIII դ․, սակայն, իրենց դարաշրջանին համապատասխան իմաստային և գեղարվեստական լուծումներով (Տաթև, Որոտնավանք, Էջմիածին)։ IX դ․, արաբական լծի թոթափումից հետո, Հայաստանում կերտվել են առաջին խաչքարերը, որոնք արդեն VIII դ․ խմորվող գեղարվեստական ընթացքի արդյունք էին։ Այդ բարձրաքանդակ խաչերով սալերը դարձան միջնադարյան Հայաստանի արվեստի առավել տարածված կոթողները։

 Չնայած նրան, որ խաչքարերը հեռավոր կերպով արձագանքում են Եվրոպայի և Առաջավոր Ասիայի ռելիեֆային և թևավոր խաչերին, այնուհանդերձ հատկանշական են միայն Հայաստանի IX-XVIII դդ. արվեստին, քանի որ նրանց ծագումնաբանության մեջ կան մի շարք որոշակի տիպաստեղծող գործոններ, ծագումնաբանական կապը Հայաստանի IV– VII դդ. թևավոր խաչերի պատկերագրության հետ, խաչի ծաղկման սիմվոլիկան, որը բխել է ոչ միայն «կենաց ծառի» հասկացությունից, այլև «սրբազան թևերի» հին արլ. մոտիվից։ Միայն հայկական խաչքարերին է հատուկ ուղղաձիգ սալի տարածական ծավալաձևը, կենտրոնական խաչի տակ քանդակված վարդակը կամ այլ դեկորատիվ զարդ, ծավալի վերին մասում քիվանման ելուստավոր ավարտը։ Խաչքարերի խաչերը սովորաբար շրջանակվել են կողմնային զարդաշերտերով։Վաղ խաչքարերը ծավալով եղել են ձվաձև կամ պայտաձև, իսկ հետագայում՝ XI– XVIII դդ. գերակշռել է ուղղանկյուն ոլղղաձիգ սալը։ Տարբեր նպատակներով (ննջեցյալի հիշատակին, ի նշանավորումն հաղթանակի, կարևոր անցքի, տաճարի հիմնարկման ևն) դրվող պատվանդանավոր խաչքարերից բացի նման խաչավոր զարդաքանդակային հորինվածքներ ստեղծվել են IX–XVIII դդ․ ճարտարապետական հուշարձանների որմերին։ Եվրոպայի և արլևելյան հայկական գաղութներում գերիշխել է այդ տիպը։

 XV–XVIII դդ․ խաչքարերը մեծապես տարբերվել են վաղ նմուշներից, էապես փոփոխվել են ծավալի մասշտաբը, զարդային ռիթմերը, համամասնությունները, կենտրոնական դաշտերի և սովորաբար ծավալի վերին կամ ստորին մասում քանդակված կամարիկների ձևավորումը, աճել է հարթությունների ուղղաձիգ մասնատվածությունը։ Ուշ խաչքարերին հատուկ են ժանրային տեսարանները և կտիտորական պատկերները՝ սովորաբար քանդակված հիմնական առանցքից շեղվող տեղում։ Հայաստանի քանդակագործության այս ճյուղի զարգացման վերջին փուլի գերիշխող հատկանիշը արլ․ տարրերի ոճային ներթափանցումներն էին։ Միջնադարյան Հայաստանի ճարտարապետության արտահայտչականության էական բաղադրիչներից մեկը զարդաքանդակային (ինչպես բուսական, այնպես էլ երկրաչափական) հարդարանքն է։

 Զարդամոտիվների մշակման հետ վարպետները հաճախ դիմել են լուսաստվերային էֆեկտների, որոնք առաջացել են բազմապիսի քիվերի, պատուհանների շրջանակների և քանդակազարդ մուտքերի շնորհիվ։ Զգալի ուշադրություն է դարձվել պատուհանների (ուղղանկյուն, բոլորաձև, խաչաձև) եզրաձևերին։ Արջամագիլի, նռան, խաղողի որթի զանազան միահյուսումները ներդաշնակորեն կապվել են գդալաձև, ռոմբաձև, կամարաձև, կետային, համակենտրոն շրջաններից և քառակուսիներից կազմված զարդերի հետ։ Պատուհանների շրջանակների և քիվերի ատամնաձև տարրերը քանդակվել են խիստ համապատասխան հուշարձանի մասշտաբին և հարդարանքի բնույթին։ Մեծ տարածում է ունեցել խաչազարդի մոտիվը․

 IV–VII դդ․ տաճարների մուտքերի բարավորները զարդարող հավասարաթև ոչ մեծ խաչերին հետագայում փոխարինել են քանդակազարդ խաչերը, որոնք, ճակատի վրա մեծ տեղ գրավելով, նախատեսվել են հեռվից ընկալման համար (Եղվարդ, Նորավանք, Սպիտակավոր)։ Պատերի հարթությունները աշխուժացվել են ոչ մեծ քանդակազարդ խաչերի բազմությամբ, որոնք քանդակվում էին ի նշան ուխտի կամ ի հիշատակ տաճարի հետ կապված այս կամ այն իրադարձության։ Մուտքերի տիմպանների զարդարանքը ևս էական է եղել ճարտարապետական շինությունների ողջ զարդարվեստում, դա կարելի է ասել նաև ժապավենաձև հյուսվածքաշերտերի, արևի ժամացույցների, բարձրարվեստ արձանագրությունների և դեկորատիվ կամարաշարի վերաբերյալ (Զվարթնոց, Անի, Սանահին)։

 Հայաստանի հուշարձանների կերպարային և սյուժետային քանդակները, հատկապես զարգացման վաղ փուլերում, շատ ընդհանրություններ ունեն փոքրածավալ պատկերաքանդակների հետ։ Բայց, հետագայում նրանց ուղիները բաժանվել են․ որմնաքանդակը հնարավորություն է ընձեռել ավելի ազատ օգտագործել տարածությունը, սյուժեն օժտելով դինամիկայով և պատմողականությամբ, որ դժվար էր իրականացնել կոթողների, հուշասյուների, խաչքարերի պարփակ հորինվածքներում։ Հայաստանի վաղ միջնադարյան քանդակագործությունը առանձնանում է երեք հիմնական դպրոցներով, նրանցից մեկը առաջացել է երկրի կենտրոնական շրջանում՝ Այրարատ երկրում, մյուսները՝ Տաշիրում և Սյունիքում։

 Դպրոցներից յուրաքանչյուրը բացի հուշակոթողներից, հարուստ է նաև որմնաքանդակներով։ Պատկերագրական որոշ ազգակցությամբ հանդերձ երեք դպրոցների ստեղծագործությունները խիստ տարբերվել են ոճով։ Այսպես․ Այրարատում գերիշխել են պատկերային հնավանդ միտումները, հակումը դեպի նախաքրիստոնեական քարարվեստը, որի մասին կարելի է դատել Աղցի Արշակունիների դամբարանի ստորին հարկի կամարաշարի և մուտքի շրջագոտու պատկերաքանդակներով (IV դ – ի 60-ական թթ․)։ Պատկերագրության և ոճի վառ յուրահատկությամբ աչքի է ընկնում Տաշիրի քանդակագործական դպրոցը (V–VI դդ․)։ Օգտագործելով մանրահատիկ, լավ մշակվող ֆելզիտի պլաստիկական հնարավորությունները (որ ավելի լավ է պատկերում մանրամասները, քան կենտրոնական և հվ․ Հայաստանի խոշոր դիսպերսիոն տուֆը), տաշիրցի վարպետները ներդաշնակորեն միացրել են Սասանյան Իրանի ժառանգությանը աղերսվող տեղական մոտիվները բյուզանադական դեկորատիվ–կիրառական արվեստի (հիմնականում փղոսկրի փորագրություն և արծաթագործություն, Օձուն, Շնող) ավանդներին։ Այդ դպրոցին է պատկանում Դովեղում գտնված VI դ․ եզակի սկավառակը՝ փոքրադիր սրբապատկերի պես երկմետրանոց թևավոր խաչի կենտրոնական մասում ամրացնելու համար։ Քրիստոսի համբարձման և «օրանտի» դիրքով 12 առաքյալների զուգակցումը այն կապում է ասորա-պաղեստինյան սրվակների և վաղ քրիստոնեական սարկոֆագների քանդակներին, ինչպես նաև Հյուսիսային Միջագետքի քրիստոնեական համայնքների մշակութային ժառանգությանը․ սկավառակի հիշատակային գործառությունը և նրա պատկերագրական կապը Օձունի VI դ․ քանդակների հետ հիմնավորում է նրա թվագրումն ու ծագման վայրը։ Սիսավանի VII դ․ կտիտորական պատկերներով ներկայացված վաղ միջնադարյան Սյունիքի քանդակը զգալի առաջընթաց էր բարձրաքանդակի զարգացման բնագավառում, միաժամանակ զգացվում են միտումներ՝ մոտիկ հմայիլային սիմվոլիկային և բնորոշ հերալդիկ էմբլեմատիկային, որի մասին կարելի է դատել Աղուդիի (մինչև VII դ․) կոթողի պլաստիկայով։

 IV – VII դդ․ Հայաստանի քանդակագործական դպրոցների համար ընդհանուր է եղել հնավանդության միտումը, որը կողմնորոշված էր դեպի քրիստոնեական արլ. գեղարվեստական մշակույթի ձևավորման վաղ փուլերը։ Դա մասնավորապես բացահայտվել է շատ հուշակոթողների պատկերաքանդակներում, ինչպես և Տեկորի, Պտղնիի, Պեմզաշենի, Արենիի և Զվարթնոցի ճակատաքանդակներում։

 IX դ․ երկրի ազատագրումից հետո սկսվել է հայկական ճարտրապետության և քանդակագործության զարգացման նոր փուլ, պայմանավորված սոցիալ–քաղաքական և տնտեսական իրադրության փոփոխությամբ։ Այն բնորոշվում է ինչպես վաղ քրիստոնեական ավանդույթների ժառանգորդությամբ, այնպես էլ մի շարք տեղական դպրոցների երևան գալով, որոնց ազդեցությունը հաճախ չի տարածվել իշխանական տների սահմաններից դուրս։ Երկրի ֆեոդալական ապակենտրոնացումով թելադրված այդ երևույթները էապես աարբերվել են քանդակի վաղ միջնադարյան դպրոցների առաջացման դրդապատճառներից։

 IX – XIV դդ․ դպրոցների միջև «սահմանագծերը» փոքր–ինչ պայմանական էին․ շատ հուշարձաններ ստեղծել են երկրի բոլոր ծայրերից պատվեր ընդունող վարպետների շրջիկ արտելները։ Սակայն IX – XIV դդ․ քանդակագործական հուշարձանների ոճի տեղական առանձնահատկությունները թույլ են տալիս խոսել երկրի քարարվեստի զարգացման որոշակի տեղական ուղղությունների մասին։ Հայ քանդակագործության Վասպուրականի դպրոցը, որի առաջացումը պայմանավորվել է երկրի նշանակալից գեղարվեստական ավանդույթներով, աչքի է ընկել վառ հրապարակայնությամբ՝ արտացոլելով Արծրունիների ձգտումները։ Աղթամար քաղաքի հիմնումը և այնտեղ 915–921-ին տոհմական տաճարի կառուցումը պատմական իրադրության արդյունք էին՝ արտացոլված այդ հուշարձանի  բազմամամակարդակ իմաստաբանության և դեկորատիվ ծրագրերի սիմվոլիկայում։ Նրա հինգ պատկերագոտիների քանդակներում համադրվել է մի քանի հիմնագաղափար։ Կտիտորական քանդակների շեշտումը ներդաշնակորեն միացված է խաղողի գոտու և որսի տեսարանների անընդհատության պատրանքին։

 Պատմական Տաշիրի IX–XIII դդ․ բազմաբնույթ քանդակագործությունը աչքի է ընկնում սյուժետային բազմազանությամբ։ V–VI դդ․ ժառանգած արվեստի և դարաշրջանի բերած գեղարվեստական արտահայտչամիջոցների համադրության մասին կարելի է դատել Հաղպատի, Սանահինի, Բարձրաքաշի, Հաղարծինի կտիտորական բարձրաքանդակներով, որոնց հատուկ է որոշ ստատիկությունը, հարթապատկերայնությունը և հարաբերական առանցքային սիմետրիան։

 Արցախի քանդակագործությունը որոշակի շփման կետեր է ունեցել Տաշիրի քանդակագործական ոճի հետ։ Հայաստանի գեղարվեստական մշակույթի զարգացման նշանակալի փուլը կապված է Անիի ճարտարապետական և քանդակագործական դպրոցի հետ, որը հիմնականում հակված էր արվեստների համադրությանը։ Եթե Կարսի և Օղուզի տաճարների պատկերաքանդակները որոշ հնավանդություն ունեն, ապա Գագիկ Բագրատունու կլոր արձանը, օժտված լինելով որոշ բազմագունությամբ, կանխանշել է Հայաստանի զարգացած միջնադարի նյութական մշակույթի «գեղանկարչական ոճի» կազմավորումը։ Անիի դպրոցի անքակտելի մասն է կազմել նրա հուշարձանների զարդարվեստը։ Անիի ավանդներին արձագանքել է 1201 թ․ Զաքարյանների հիմնադրած Հառիճի տաճարի քանդակագործությունը։

Պատմական Այրարատի XIII – XIV դդ․ քանդակագործության մեջ արտացոլվել են Հայաստանի գեղարվեստական մշակույթի շատ միտումներ, ինչպես և նրա շփումները Արլ-ի և Արմ-ի արվեստի հետ։ Մասնավորապես նշենք այստեղ Հովհաննավանքի, Ս․ Ստեփանոս տաճարի U. Եղվարդի 1201 թ․ կառուցված դամբարան–եկեղեցու պատկերաքանդակները։ Եթե «իմաստուն և հիմար կույսերի» սյուժեով հարթաքանդակում (Հովհաննավանքի 1215 թ․ եկեղեցու տիմպանը) նմանություններ կան գոթական արվեստի հետ, ապա Եղվարդի պատկերաքանդակներում, որոնք «գեղանկարչական ոճի» օրինակ են, բացահայտ են սասանյան արվեստի հեռավոր արձագանքները, որոնք Հայաստանում վերափոխվել են զարգացած միջնադարի հերալդիկ էմբլեմատիկայի և մոտիկ են Առաջավոր Արևելքի առավել ուշ մի շարք հուշարձանների ճակատազարդերին, կապվելով այսպես կոչված «սելջուկյան արվեստի» ավանդների վերաիմաստավորման հետ (վերջինիս ձևավորման գործում հայերը էական դեր են խաղացել)։

 Դպրոցների տարածման վայրերի մոտիկությունը, որպես կանոն, չի նշանակել նաև գեղարվեստական համահնչյունություն․ այսպես, Սյունիքի և Վայոց ձորի զարգացած միջնադարի քանդակագործությունը տարբերվել է կառուցվածքով։ Եթե Տաթևի (Սյունիք) 895–906 թթ․ Ս. Պետրոսի և Պողոսի տաճարի կտիտորական քանդակները և նրա պահպանիչ սիմվոլները բացահայտ մոտ են վաղ միջնադարյան ավանդույթներին (ինչը, կարելի է ասել նաե Բղենո Նորավանքի քանդակագործության մասին), ապա XIII–XIV դդ․ վայոցձորյան հուշարձանները պատկերագրությամբ արձագանքում են Արևմտյան Եվրոպայի քանդակարվեստին, հառնում իբրև հայ արվեստի առավել յուրահատուկ երևույթներից մեկը (Նորավանք, Սպիտակավոր, Արենի)։ Այստեղ առկա է Հայաստանի զարգացած միջնադարի արվեստի էվոլյուցիայի վերջին փուլը։

 Ուշ միջնադարի՝ նոր ժամանակների սահմանագծի, քանդակարվեստը, արտացոլելով անկումից և ամայացումից հետո զարթոնք ապրած մշակույթը, աչքի է ընկնում համակարգային ընդհանրությամբ, տեղային տարբերությունների համահարթեցման հակումով։ Ստեղծվել են հուշարձաններ՝ նշանակալի ճակատազարդերով, որոնց բնորոշ է հարթապատկերայնությունը և զարդարվեստի արևելականացումը (Թադեի և Ստեփանոս Նախավկա վանքերի XVII դ․ քանդակները)։

 Գոյություն ունեցող համակառույցներին կից կանգնեցվել են հուշարձաններ, որոնք IX–XIV դդ․ համեմատությամբ ունեին դեկորատիվ ծրագրերի այլ լուծումներ (Էջմիածին)։ Սկսված դարաշրջանին հատուկ՝ Մերձավոր և Միջին Արևելքի արվեստի ընկալման միտումները, որ Հայաստանում XVII – XVIII դդ․ քաղաքական իրադրության փոփոխության հետևանք էին, զգալի չափով ազդել են երկրի քանդակագործության, գեղարվեստական կյանքի ընթացքի վրա։

ԿԵՐՊԱՐՎԵՍՏ

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՄՇԱԿՈՒՅԹ