Գեղարքունիքի մարզ

 Հայաստանի Հանրապետության արևելքում գտնվում է տարածքով ամենամեծ մարզը՝ Գեղարքունիքը, որի 1/4-ն զբաղեցնում է Սևանա լիճը: Այն զբաղեցնում  է ՀՀ տարածքի 18%-ը, իր մեջ ընդգրկում Գավառի, Ճամբարակի, Մարտունու, Սևանի և Վարդենիսի տարածաշրջանները: Մարզկենտրոնն է Գավառ քաղաքը:

Տարածքը 5348 քառ. կմ է (ներառյալ Սևանա լիճը’ 1270 ք. կմ)
Բնակչությունը` 231.800. հազար (2016-ի դրությամբ)

  Գեղարքունիքի մարզը կազմավորվել է 1995 թվականի ապրիլի 12-ին: Անցյալում կազմել է Մեծ Հայքի Այրարատ, Արցախ և Սյունիք նահանգների, Արևելյան Հայաստանը Ռուսաստանին միանալուց հետո’ Երևանի և Ելիզավետպոլի նահանգների մասը:

 1918 – 1920 թթ Հայաստանի Հանրապետության Նոր Բայազետի նահանգն էր,  ՀՍԽՀ՝ Կամոյի անվան, Սևանի,  Վարդենիսի, Կրասնոսելսի և Մարտունու շրջանները:

 Մարզը ներառված է Հայաստանյաց առաքելական եկեղեցու Գեղարքունյաց թեմի կազմում, առաջնորդանիստը Գավառի Սբ Աստվածածին եկեղեցին (1848) է:

 Սահմանակից է ՀՀ Տավուշի (հյուսիսում), Կոտայքի և Արարատի (արևմուտքում) և Վայոց Ձորի մարզերին (հարավում), ինչպես նաև Ադրբեջանին (արևելքում) և Արցախի Հանրապետությանը (հարավ –  արևելքում):

Աշխարհագրություն

 Գեղարքունիկի մարզի ամենաերկար ձգվածությունը հյուսիս արևմուտքից հարավ-արևելք 115 կմ է, արևմուտքից արևելք’ 85 կմ: Տարածքը միջլեռնային եռանկյունաձև տեկտոնական իջվածք է’ 1900-3000 մ բարձրությունների վրա, առավելագույնը’ 3597 մ (Աժդահակ լեռ), որի հատակն զբաղեցնում է Սևանա լիճը:

Եզրավորված է Արեգունի, Սևանի, Արևելյան Սևանի, Վարդենիսի, Փամբակի լեռնաշղթաներով, Գեղամա լեռնավահանով: Բարձր են նաև Սպիտակասարը (3555 մ), Վարդենիսը (3522 մ), Գեղասարը (3446 մ) ևն: Ամենախոր իջվածքը Գետիկ գետի կիրճն է’ 1325 մ (Ձորավանք գյուղ):

Լանդշաֆտը լեռնա- տափաստանային, լեռնամարգագետնային է, Արեգունու և Սևանի լեռնաշղթաներում’ տեղ-տեղ լեռնաանտառային: Անտառածածկ է մարզի տարածքի 24 հսզար հա-ն: Բացառիկ նշանակություն ունեն Դարանակի կաղնուտները և Ծափաթաղի գիհուտները:

Սևանա լճի ջրերից ազատված տարածքը (16 ք.կմ) անտառապատ է, Ձկնագետի հովտում պահպանվել են անտառների մնացուկներ, Սևանի լեռնաշղթայի արևմտյան լանջերին’ կաղնուտներ: Անտառածածկ է Արտանիշի թերակղզին:

 Ափամերձ գոտում լճի էկոհամակարգի պահպանության նպատակով 1898-3597 մ բարձրներում 1978-ին հիմնադրվել է «Սևան» ազգային պարկը (տարածքը’ 4850 ք.կմ), ստեղծվել են Արտանիշի, Նորատուսի, Լիճքի և Կարճաղբյուրի արգելավայրերը: Այստեղ պահպանվել են բույսերի 1600 և կենդանիների 330 տարատեսակներ:

 Մարզում կան շինանյութերի, քրոմի (Շորժա), ոսկու (Սոթք), տորֆի (Մասրիկի դաշտ), հանք. (Սևան, Լիճք, Գավառ) և արտեզյան (Մասրիկի արտեզյան ավազան) ջրերի պաշարներ: Տարածքում են Արփա-Սևան ջրային համալիրի հյուսիսահին մասը, Սևանից սկիզբ առնող Հրազդան գետի վերին հոսանքը, Ձկնագետ, Գավառագետ (47 կմ), Արգիճի (ամենաերկար գետն է’ 51 կմ), Ծակքար, Վարդենիս, Կարճաղբյուր, Դրախտիկ, Մասրիկ (45 կմ) և այլ գետեր, Սարուխանի, Նորատուսի ջրանցքները, Սևանա լիճը, Աժդահակի և Աղմաղանի խառնարանային լճերը: Ավազանի ընդհանուր մակերեսը շուրջ 5 հզ. ք.կմ է, լճի հայելու մակերեսը’ 1,2 հզ ք.կմ, ծավալը’ 35,8 միլիարդ խ.մ):

Սևանա լիճն աշխարհի խոշորագույն քաղցրահամ լճերից է, գտնվում է ծովի մակերևույթից 1898,155 մ բարձր, վրա: Լիճը սնվում է 28 գետի, երկու խոշոր աղբյուրների հոսքով և 1981-ին շահագործման հանձնված Արփա-Սևան ջրատեխմիկական կառույցով տեղափոխվող ջրերով (տարեկան’ 270 մլն մ3 գումարային ծավալով):

Բնակչություն

Գեղարքունիքի մարզը իրենից ներկայացնում է Հայաստանի ոչ խիտ բնակեցված մարզերից մեկը, բնակչության խտությունը կազմում է 44.5 մարդ/1ք.կմ: Մարզում բնակվում է 231.800.0 մարդ /01.01.2016թ./, որոնց մեծ մասը` /162,6/ հազար մարդ կամ 70,2%-ը գյուղական, իսկ 69,2 հազար մարդ կամ 29,8%-ը քաղաքային բնակավայրերում: Բնակչության թվաքանակում տղամարդիկ կազմում են 116,5 հազար մարդ, որը ընդհանուր բնակչության նկատմամբ` 50.2%, իսկ կանայք` 115,2 հազար մարդ, որը ընդհանուր բնակչության նկատմամբ` կազմում է 49.8%-ը:

ՀՀ Գեղարքունիքի մարզի բնակչության մեծամասնությունը կուտակված է Սևանի, Մարտունու և Գավառի տարածաշրջանում՝ հասցնելով բնակչության խտությունը մեկ քառակուսի կիլոմետրի վրա 75-109 մարդ, այստեղ են բնակվում մարզի բնակչության շուրջ 72.7% և մակերեսով  կազմում է մարզի՝ 41.7 %, իսկ ամենացածր խտությունը՝ Ճամբարակի  և Վարդենիսի տարածաշրջանում է՝ մեկ քառակուսի կիլոմետրի վրա կազ­մել է 19-33 մարդ, որտեղ բնակվում են մարզի 27,3 % բնակիչները, իսկ տարածքը կազմում է՝ 58.3 %:

Դարերի ընթացքում մեծ փոփոխություններ է կրել մարզի բնակչության թե´ թվաքանակը, թե´ ազգային կազմը: Ուշ միջնադարում մարզի տարածք են թափանցել թուրքալեզու խաշնարած ցեղերը, որոնք այստեղ գերազանց արոտավայրեր են գտել: Տեղաբնիկների`   հայերի թիվը պակասել է: Արևելյան Հայաստանը Ռուսաստանին միանալուց հետո մարզի տարածքում վերաբնակեցվել են զգալի թվով հայեր Արևմտյան Հայաստանից, ինչպես նաև`   ռուս աղանդավորներ: Ներկայումս Գեղարքունիքի բնակչության ազգային կազմը միատարր է: Վերջին տարիներին ադրբեջանա-հայկական հակամարտության սկզբում ադրբեջանցիները, որ համեմատաբար մեծ թիվ էին կազմում մարզի արևելյան մասում, տեղափոխվեցին Ադրբեջան: Ազատված գյուղերում բնակություն հաստատեցին Ադրբեջանից փախած հայերը: Ներկայում բնակչության 99 %-ը հայեր են, ապրում են նաև ռուսներ – 0,14 %, քրդեր – 0,04 %, եզդիներ – 0,02 %,  ուկրաինացիներ – 0,02 %, մորդվաններ, գերմանացիներ, հրեաներ – ընդհանուրը մոտ 0,01 %:

Քաղաքային համայնքների թիվը`   5 համայնք / Գավառ, Ճամբարակ, Մարտունի, Սևան, Վարդենիս/ 
Գյուղական համայնքների թիվը`   87 համայնք
Գյուղական բնակավայրերի թիվը`   93 բնակավայր

Գեղարքունիքի տեսարժան վայրեր

Մարզը հարուստ է ազգագրական և հնագիտական հուշարձաններով (հաշվառված է 5270 հուշարձան)։ Պատմամշակութային կենտրոնները գտնվում են Գավառի, Սևանի, Մարտունու և Վարդենիսի տարածաշրջաններում:

 Լճաշենում, Գավառում, Ծովակում, Ծովինարում պահպանվել են կիկլոպյանականուրարտական ամրոցներ, ուրարտական սեպագիր արձանագրություններ, Արտաշեսյան սահմանաքարեր և այլն։

 Քանագեղ (Կարմիր գյուղ) հնավայրի դամբարանից հայտնաբերվել է մ.թ.ա. XVI դարի Միտաննի թագավորության կնիք։ Հայտնի են Լճաշենի դամբարանադաշտերը (մ. թ. ա. IV-I հազարամյակներ, Նորատուսի հարավային գերեգմանատան խաչքարերը (XII-XVIII դարեր)։

 Բնության հուշարձաններից են Սևանի և Արտանիշի թերակղզիները, Աղմաղանի, Աժդահակի և Վարդենիսի լեռնագագաթներում փոքր լճերը, բազմաթիվ կիրճեր, ժայռախմբեր։

Մարզի նշանավոր պատմամշակութային կենտրոններ

Մարզի տնտեսությունը և հասարակական կյանքը

 Գեղարքունիքի մարզը գյուղատնտեսական – արդյունաբերական շրջան է: Բազմաճյուղ գյուղատնտեսության մեշ առաջատար են անասնապահությունը (այդ թվում’ մեղվաբուծությունը), կերային և հացահատիկային բույսերի մշակությունը, կարտոֆիլագործությունը:

 Զբաղվում են նաև պտղաբուծությամբ: Կան ձկնարդյունաբերական, հանքահումքային, սննդի, թեթև  (գորգագործություն), գունավոր մետաղաձողական. և այլ ձեռնարկություններ:

 Մարզի արդյունաբերության հիմնական ուղղությունը հանքային արդյունաբերությունն է. գործում է Սոթքի ոսկու հանքավայրը:

 Զարգացած է նաև զբոսաշրջությունը: Գրավիչ է հատկապես Սևանի թերակղզին՝ իր արհեստ, անտառով: Կան առողջարաններ, հանգստյան տներ: Լճի ջրերում ամառը զարգանում են ջրային մարզաձևերը, մասնավորևապես նավագնացությունը, սյորֆինգը: 

 2017թ. մարզի տնտեսապես ակտիվ բնակչության թվաքանակը կազմել է ընդհանուր բնակչության 56,8 %-ը: Աղքատության մակարդակը մարզի բնակչության 32% է: Գործազրկության խնդիրը ավելի խիստ է քաղաքային համայնքներում:

 Մարզում գործում են  39 առողջապահական ընկերություններ, որոնցից` 2 բժշկական կենտրոն, 2 առողջության կենտրոն, 1 ծննդատուն, 2 պոլիկլինիկա և գյուղական ամբուլատորիաներ:

 Մարզում գործում են 126 հանրակրթական, 17 գեղարվեստի, երաժշտական մարզական դպրոցներ, մանկապատանեկան ստեղծագործական կենտրոններ, պետական և ոչ պետական բուհ, 8 քոլեջ, նախադպրոցական 41 հաստատություն, Սևանի Վազգենյան հոգևոր դպրանոցը և կրթամշակութային այլ հաստատություններ:

 Գեղարքունիքի մարզում գործում են 171 մշակույթային օջախներ, որից 5-ը հանրապետական ենթակայության են, 2-ը’ մարզային, 164֊ը համայնքային: Այստեղ գործում է մեկ դրամատիկական թատրոն: Մարզի 92 համայնքներից 11-ում գործում են 9 երաժշտական, 6 արվեստի և 3 գեղարվեստի դպրոցներ:

Տրանսպորտ և կապ

Մարզի տարածքով է անցնում Երևան-Սևան-Դիլիջան հանրապետական  նշանակության մայրուղին, Սոթք տանող երկաթգիծը, որի Ծաղկունք-Սոթք վազքուղու երկարությունը կազմում է 141կմ:

 Սևան-Շորժա-Վարդենիս ուղղությամբ ներկայումս գործում է երկու գնացք՝ որոնցով հիմնականում իրականացվում են բեռնափոխադրումներ, իսկ ամառվա ընթացքում նաև ուղևորափոխադրումներ:

Մարզի տարածքում բջջային հեռախոսակապը և շարժական ինտերնետ կապը ապահովվում է հանրապետություն գործող բոլոր օպերատորների կողմից: Մատուցում է նաև ֆիքսված հեռախոսակապի ծառայություններ։ Հայաստանի Հանրապետության փոստային կապի “Հայփոստ-թրաստ” ԲԲԸ Գեղարքունիքի մարզի հինգ փոստային մասնաճյուղերը սպասարկում են մարզի 92 համայնքներին:

Մարզի ամբողջ տարածքը ընդգրկվել է թվային հեռուստահաղորդումների ծածկույթում:  Այստեղ հեռարձակվում են 7 համապետական և 3 մարզային հեռուստատեսւթյունների շրագրերը: Մարզի բնակավայրերը գրեթե ամբողջությամբ ապահովված են ինտերնետ ծածկույթով և կաբելային հեռուստատեսությամբ:

 Մարզում առկա է Գավառի օդանավակայանը, որը չի գործում: Գավառի օդանավակայանում կան շենքային պայմաններ, սակայն թռիչքուղին գրունտային է:

 Հայաստանի Հանրապետություն  ՀԱՅԱՍՏԱՆ