Հայկական հեքիաթներ, առակներ և զվարճապատումներ

  Հեքիաթները բնույթով բաժանվում են երկու մեծ խմբի՝ իրապատում և հրաշապատում։ Կան նաև արկածային-նովելատիպ և շղթայաձև հեքիաթների ենթախմբեր։

 Հրաշապատում հեքիաթները սերել են վաղնջական առասպելներից և մեծ մասի սյուժեները հեքիաթների փոխարկված հնագույն առասպելներ են։ Իրենց ֆանտաստիկ բովանդակությամբ, միջավայրով ու կերպարներով՝ դրանք սերտորեն կապված են Հայաստանի կոնկրետ աշխարհագրական միջավայրի, ժամանակաշրջանի սոցիալ- պատմական կյանքի երևույթների հետ։

Իրապատում հեքիաթները ձևավորվել են իրական պատմական հիմքի վրա, արտացոլում են ժամանակաշրջանի տնտեսական, սոցիալական, իրավական և կենցաղային կյանքի տարբեր կողմերն ու երևույթները։

 Առակը բարոյախոսական բնույթի գրական ստեղծագործություն է, որտեղ այլաբանության միջոցով ներկայացվում, ծաղրվում և քննադատության են ենթարկվում մարդկանց արատները։ Դրա վերջում սովորաբար դրսևորվում է վերաբերմունքը նկարագրածի հանդեպ, որն էլ առակի բարոյախոսությունն է։

  Առակները՝ կենդանիների, մասամբ նաև բույսերի մասին իրապատում զրույցներ են, գրառվել ու գրական մշակման են ենթարկվել միջնադարում, հատկապես XII դ․ Մխիթար Գոշի և Վարդան Այգեկցու կողմից։ Դրանցում ուղղակի կամ խրատական այլաբանության ձևով արտացոլվել է միջնադարյան Հայաստանի սոցիալ – կենցաղային կյանքի, բարքերի պատկերը՝ իր տարբեր կողմերով ու հարաբերություններով։

 Սոցիալ-կենցաղային բովանդակությամբ զրույցներին են հարում անեկդոտներն ու երգիծական զանազան զվարճապատումները։ Դրանք, հաճախ ծագելով իրական դիպվածներից, բանավոր ավանդության սկզբունքներով մշակվում են ու ընդհանրացվում կամ, լինելով ավանդական սյուժեներ, նորոգվում են ու փոխակերպվում, հարմարեցվում կյանքի նոր պայմաններին և ձեռք բերում գեղարվեստական ընդհանրացման նոր արժեք։

 Այդպիսի զրույցները հաճախ խմբվում են կոնկրետ պատմական անձնավորությունների, միջազգային, ազգային կամ տեղական սրամիտ զվարճախոսների, որոշակի տեղավայրերի կամ ազգագրական շրջանների անունների շուրջը՝ առաջ բերելով անեկդոտների, զվարճապատումների տեղական անվանական շարքեր։