Հայ ժողովրդական վեպեր. Ազգային էպոս

Հին հայկական վեպեր

 Հայ վիպական ավանդությունը հատկանշվում է ժողովրդական չորս վեպերի /էպոս/ առկայությամբ, որոնցից հնագույնը «Վիպասանքն» է: Այն առասպելաբանական վեպ է՝ բաղկացած տարբեր վիպական երգերից ու պատումներից, հյուսված Մեծն Տիգրանի, Սանատրուկի, Երվանդի, Արտաշեսի, Սաթենիկի, Արտավազդի անունների և արարքների շուրջը։ Բաղկացած է երկու վիպական հիմնական միավորից՝ Տիգրանի և Արտաշեսի վեպերից, որոնց կապակցող հիմքը առասպելաբանական է։ Հին առասպելականը կամ փոխակերպվել է պատմականի, կամ էլ նույնությամբ պահպանվել ու հարակցվել պատմական դեմքերին ու դեպքերին (Երվանդի և Երվազի գերբնական ծնունդը, մանուկ Արտավազդի հափշտակումը վիշապազունների կողմից, Արտավազդի փակվելը Ավագ Մասիսում)։

 «Պարսից պատերազմ» հերոսավեպն է՝ հորինված մ․թ․ Ill—IV դդ․ Հայաստանի ներքին և արտաքին կյանքի պատմական իրադարձությունների հիմքի վրա։ Հիմնական բովանդակությունը Հայաստանի և Սասանյան Պարսկաստանի միջև մղված դարավոր կռիվներն են, ինչպես նաև հայ Արշակունի արքայատոհմի և նախարարական տների միջև ծագած հակասություններն ու դրամատիկ իրադարձությունները։ Վեպում հանդես եկող հայ և պարսիկ թագավորները, սպարապետներն ու իշխանները իրական պատմական նախատիպերի վրա ձևավորված, վիպական, գեղարվեստական կերպարներ են, վիպասանների ու գուսանների կողմից ենթարկված գաղափարականացման, հերոսացման (Վասակ, Մուշեղ, Մանվել Մամիկոնյաններ) ։

 «Տարոնի պատերազմ» վեպը որոշ խմբագրումներով ու վերամշակումով պահպանվել է Սեբեոսի և Հովհան Մամիկոնյանի պատմագրական երկերում։ Բաղկացած է ժողովրդական բազմաթիվ զրույցներից, ավանդություններից, մասամբ և վիպական երգերից, հյուսված է Մամիկոնյան իշխաններ Մուշեղի, Դայլ Վահանի, Սմբատի, Վահան Կամսարականի և Տիրանի անունների շուրջը, հոր և որդու հաջորդությամբ։ Վիպական այդ կերպարներում և նրանց արարքներում տեսանելի են V դ․ պատմական նշանավոր գործիչներ Վարդան և Վահան Մամիկոնյանները, պարսիկների դեմ նրանց մղած ապստամբական կռիվների արձագանքները։ Վիպական բաղադրությամբ և հիմնական բովանդակությամբ առնչվում է «Պարսից պատերազմին»։

«Սասնա ծռեր» ազգային էպոս

 «Սասնա ծռեր» հերոսավեպը /էպոս/ դարերի ըթնացքում պահպանվել է բանավոր ավանդությամբ և գրառվել XIX դ․ վերջին քառորդից տարբեր բանահավաքների կողմից՝ 160-ի հասնող տարբերակներով։ Բաղկացած է վիպական չորս հիմնական սերնդի մասին պատմող ճյուղերից, հերոսների ժառանգական հաջորդությամբ՝ պապից ծոռ (Սանասար և Բաղդասար, Մեծ Մհեր, Դավիթ, Փոքր Մհեր)։ Սկսվում է այդ տոհմի ծագումից ու Սասնա տան հիմնադրումից և ավարտվում տոհմի վերջին ներկայացուցիչ՝ անմահ ու անժառանգ Փոքր Մհերի ժայռում փակվելով։ 

 Առաջնային ու միավորիչ թեման, որ առկա է բոլոր ճյուղերում՝ օտար և հայրենի երկրների հակադրությունն է։ Հաջորդ թեման՝ հերոսական ամուսնությունն է։ Այս թեմաների վիպականացման մեջ մեծ տեղ է գրավում մարտերի նկարագրությունը՝ միշտ յուրային հերոսի հաղթանակով ավարտվող։ Վերոհիշյալ թեմաներին են հարում հերոսների շինարարության և տոհմային զորեղ ժառանգ ունենալու ենթաթեմաները։

 Էպոսի բոլոր ցիկլերում ջուրը գործում է որպես հիմնարար ուժ: Հերոսների կապը ջրի տարրի հետ հայտնվում է հանձինս նախամայր Ծովինարի: Նա երկվորյակների մայր է, ովքեր բեղմնավորվել են նրա խմած մեկ ու կես բուռ ջրից: Սանաարը ծովի հատակում կրակոտ ձի, զրահ ու զենք է գտնում, և խմելով կաթնային աղբյուրից ՝ դառնում է հզոր և անպարտելի: Երկվորյակ եղբայրները հիմնեցին իրենց բերդը և քաղաքը փոթորկոտ գետի ափին: Ճակատամարտից առաջ էպոսի հերոսները լողանում են կախարդական աղբյուրի մեջ և դրանից խմելով ՝ ուժ ու անպարտելիություն ստանում: Դավիթը մահանում է ջրի մեջ ՝ թշնամու նետից խոցված:

 Մեծ Մհերի, Դավթի և Փոքր Մհերի վիպական ճյուղերի նախահիմքում ընկած են խեթախուռիական ակունքներից սերող հնդեվրոպական ամպրոպային աստծո և հին հայոց երկնային լույսի ու արեգակնային աստված Միհրի առասպելները՝ հարակցված առաջին ճյուղի երկվորյակ եղբայրների վաղնջական առասպելին, վաղ միջնադարի և հատկապես VIII — XIII դդ․ պատմական կոնկրետ անցուդարձերի՝ արաբական տարբեր բռնապետությունների դեմ ուղղված ժողովրդական ապստամբությունների (749 և 851թթ), ըմբոստ ելույթների ազդեցությամբ խիստ փոխակերպված։