Արտաշեսյանների արքայատոհմը Հայաստանում

Արտաշեսյանների տոհմի ժամանակ Հայաստանը հասել է իր հզորության գագաթնակետին, դառնալով մերձավորարևելյան տարածաշրջանի գլխավոր դերակատարը:

Երկու դարերի ընթացքում Հայաստանը ոչ միայն դարձել է ռազմաքաղաքական, այլ նաև՝ կարևորագույն տնտեսական և մշակութային կենտրոն: 

Կանգնելով հզորացող Հռոմեական կայսրապետության  ճանապարհին՝ Արտաշիսյանների Հայաստանը ներքաշվեց անհավասար գոյամարտի մեջ:

 Սելևկյան տերության և ծավալվող Հռոմեական Հանրապետության միջև Լիդիայի Մագնեսիա քաղաքի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտում (մ. թ. ա. 190) Սելևկյան Անտիոքոս Ill-ի պարտությունից հե­տո’ մ. թ. ա. 189-ին, Մեծ Հայքում ան­կախ թագավոր է դարձել Արտաշեսը, Փոքր Հայքում’ Միհրդատը, Ծոփքում’ Զարեհը, Կոմմագենեում’ Պտղոմեոսը:

 Հռչակելով Մեծ Հայքի անկախությունը’ Արտաշես Ա-ն (մ. թ. ա. 189-160) դարձել է Արտաշիսյան արքայատոհմի հիմնա­դիրն ու անվանադիրը: Արամերեն ար­ձանագրություններում Արտաշես Ա-ն ներկայանում է որպես «Արտաշես ար­քա, Բարի, որդի Զարեհի, Երվանդյան»: Վերականգնել է Մեծ Հայքի թագավորու­թյան ռազմաքաղաքական հզորությունը, վերա­միավորել գրեթե ողջ Հայկական լեռնաշխարհը, բոլոր հայախոս ու հայկական նահանգները: Միացյալ պետությունից դուրս են մնացել Փոքր Հայքը, Կոմմագենեն և Ծոփքը:

 Ժամանակակից հույն պատմագիր Պոլիբիոսն Արտաշեսին անվանել է «Արմենիայի մեծագույն մասի տիրակալ», իսկ հույն աշխարհագետ Ստրաբոնը հա­վաստում է. «Հայաստանն… աճել է Ար­տաշեսի ջանքերով…, և ուստի այստեղ բոլորը միալեզու են»:

 Հայոց թագավորը վարել է Մերձավոր Արևելքում գերիշխող Սելևկյան պետության թուլացման քաղա­քականություն, հմտորեն օգտագործել հարևան երկրների և Հռոմի հակասելևկյան դիրքորոշումը: Մագնեսիայի ճակատամարտից հետո Փոքրասիական երկրները բաժանվել են Հռոմի հանրապետությանն ու Սելևկյաններին հարող քաղաքական. խմբավորումների: Աոաջինի մեջ մտել են Կապադովկիան, Պերգամոնն ու ՜Հայաստանը, իսկ երկրորդը գլխավորել է Պոնտոսը, որի Փաոնակես թագավորը մ. թ. ա. 183-ին Փոքր Հալքի կառավարիչ Միհրդատի դաշնակցությամբ ներխուժել է Կապադովկիայի ու Գաղատիայի հողերը:

 Սակայն Փառնակեսն ու Միհրդատը պարտվել են, որից հետո, մ. թ. ա. 183—179-ի ընթացքում, Փոքր Հայքին հարող կամ նրա մասը կազմող Կա­բինետիս և Դերքսինե, ինչպես նաև Ակիլիսենե երկրամասերն ու Անտիտավրոսի ստորոտի հողերը միացվել են Մեծ Հայքի ու Ծոփքի թագավորություններին: Մ. թ. ա. 165-ին Սելևկյան Անտիոքոս IV Եպիփանես արքան ներխուժել է Ծոփք, գրավել Արկաթիակերտ քաղաքը և այն վերանվանեյ Եպիփանիա: Ծոփքի թագա­վորը հավանաբար սպանվել է, նրա որդիներից մեկն ապաստանել է Կապադովկիայում, իսկ մյուսը’ Մեծ Հայքում: Կապադովկիայի թագավոր Արիարաթի օգ­նությամբ Ծոփքի գահն անցել է նրա մոտ ապաստանած ավագ արքայազն Մեհրուժանին, որը խոչընդոտել է Ծոփքը Մեծ Հալքին միավորելու Արտաշես Ա-ի ծրագրին: Շուտով նա հա­կահարված է տվել սելևկյան Անտիոքոս IV Եպիփանեսին՝ աջակցելով Մարաստանի Տիրիբաս ստրատեգոսի ապստամբությանը,և միացնելով Մեծ Հայքին Տմորիքը:

 Արտաշես Ա-ի օրոք երկիրն ապրել է բուռն զարգացում՝ վերաճելով տնտեսապես հզոր, ինքնուրույն պետության: Մի կողմից ուռճացող ռազմավարչական ապարատի, նոր քաղաքների առաջացման և տաճարային քրմության ուժեղացման, մյուս կողմից՝ նոր հողերի ձեռք բերման և գերեվարված ստրուկների էժան աշխատուժի օգտագործման հետևանքով Հայաստանում ստեղծվել են մասնավոր հողատիրության համար նպաստավոր պայմաններ: Մասնավոր հողատերերը սկզբում զավթել են ազատ, խոպան հողատարածությունները, այնուհետև փորձել են յուրացնել համայնական հողերի մի մասը, որի հետևանքով համայնքի անդամների ու մասնավոր հողատերերի միջև տեղի են ունեցել սուր ընդհարումներ:  Մ. թ. ա. մոտ 180-ին Արտաշես Ա-ն կատարել է հողային բարեփոխումներ, ըստ որի’ մասնավոր հողային տնտեսու­թյունների (ագարակ) սահմանները հստա­կորեն սահմանազատվել են համայնքին պատկանող հողերից: Հողաբաժան սահմանաքարերից շուրջ 20-ն ունեն Արտա­շեսի անունով արամերեն արձանագրու­թյուններ:

Թագավորությունը բաժանել է 120 գավառի: Մեծացրել և կանոնավորել է բանակը, ստեղծել 4 սահմանակալություններ (բդեշխություն)’ Աղձնիքի, Կորդուքի, Նոր Շիրականի և Գուգարքի: Կարգավորել է նաև արքունի գործակալությունները:

Արտաշես Ա-ն մ. թ. ա. մոտ 185-ին Այրարատ նահանգի Ոստան Հայոց գավա­ռում’ Երասխ ու Մեծամոր գետերի ջրկի­ցում (ներկայիս Խոր վիրապի շրջակայ­քում) կառուցել է նոր մայրաքաղաք և իր անունով կոչել Արտաշատ: Հույն պատ­միչ Պլուտարքոսի հավաստմամբ’ քաղաքի տեղանքն ընտրել և հատակագիծը կազմել է Կարթագենի զորավար Հաննիբալը, որն առժամանակ ապաստանել էր Հայոց թագավորի արքունիքում: Նկատի ունենալով քաղաքի անառիկ դիրքը’ հունա-հռոմեական պատմիչներն այն անվանել են «Հայկական Կարթագեն»: Նոր մայրաքաղաքում Արտաշեսը կառուցել է Հայոց աշխարհի հովանավոր Անահիտ աստ­վածուհու տաճարը, որտեղ կանգնեցրել է իր նախնիների արձանները: Արտաշատը Հին աշխարհի քաղաքական, տնտեսական և հելլենիստական. մշակույթի կարևոր կենտրոններից էր: Արտաշեսը կառուցել է նաև Արշատ, Արտաշիսյան և, ի պա­տիվ հոր’ Զարեհի, Զարեհավան ու Զարիշատ անվանվող 5 քաղաք:

Արտաշես Ա-ի որդիների’ Սրտավազդ Ա-ի (մ. թ. ա. մոտ 160-115) և Տիրան- Տիգրան Ա-ի (մ. թ. ա. մոտ 115-95) թա­գավորության տարիներն անցել են հա­մեմատաբար խաղաղ: Անհաջողություն կրելով Պարթևստանի Միհրդատ II ար­քայի դեմ պատերազմում (մ. թ. ա. 113-112)’ անժառանգ Սրտավազդ Ա-ն հարկադրված իր եղբորորդուն’ արքա­յազն Տիգրանին, պատանդ է տվել պար­թևներին: Հոր’ Տիգրան Ա-ի մահից հետո, պարթևներին զիջելով Մեծ Հայքի հարավ – արևելյան երկրամասը («70 հովիտներ»), 45- ամյա Տիգրանն ազատվել է պատանդու­թյունից և ժառանգել հայրենի գահը (Տիգրան Բ Մեծ, մ. թ. ա. 95-55):

 Գահակալության 2-րդ տարում Մեծ Հայքի թագավորությանն է վերամիավորել Ծոփքը և դուրս եկել Արմ. Եփրատի ափե­րը: Մ. թ. ա. 94-ին, հռոմ. և պարթև, տերու­թյունների առաջխաղացման պայմաննե­րում, նա ռազմաքաղ. դաշինք է կնքել Պոնտոսի Միհրդատ VI Եվպատոր թագավորի հետ’ կնության առնելով նրա դուստր Կլեոպատրային: Հավատարիմ մնալով դաշ­նագրին’ Հայոց արքան պայքարել է Կապադովկիայում հռոմեական տիրապետության հաստատման դեմ: Մ. թ. ա. 93-ին արշավելով այդտեղ, գահընկեց է արել Հռոմի դրածո Արիոբարզանին և գահին հաստատել Գորդիոսին:

 Հռոմի հետ Պարթևստանի դաշնակցությունը և վերջի­նիս սպառնալից դիրքը հարկադրել են Տիգրան Բ-ին դադարեցնել առճակատումը: Թիկունքը հյուսիսից ապահովելու համար մ. թ. ա. 91-86-ին նա իրեն է ենթարկել Վիրքն ու Աղվանքը, զիջել Կապադովկիան Պոնտոսին և նախապատրաստ­վել Պարթևստանի դեմ պատերազմի:

 Մ. թ. ա. 87-85-ին հաղթել է հայ – պարթևական պատերազմում, վերադարձրել «70 հովիտները», գրավել Ատրպատական-Մարաստանը, թագավորանիստ էկբատան քաղաքը, ապա’ Հյուսիսային Միջագետքը, Կորդուքը, Ադիաբենեն, Միգդոնիան, Օսրոյենեն: Մ. թ. ա. 85-ի պայմա­նագրով’ Տիգրան Բ-ն Առաջավոր Ասիայում հաստատել է իր գերիշխանությունը, պարթև Արշակունիները կորցրել են «ար­քայից արքա» տիտղոսը, որն այդուհետ կրել են Տիգրանն ու նրա հաջորդները:

 Մ. թ. ա. 83-ին Ասորիքի հելլենիստական քաղաքների վերնախավը Սելևկյանների արքայական գահը հանձնել է Տիգրա­նին, որտեղ նա խաղաղությամբ իշխել է 17 տարի: Նույն ժամանակաշրջանում գրավել է նաև Կոմմագենեն, Դաշտային Կիլիկիան և Փյունիկիան: Մեծ Հայքի գե­րիշխանությունն ընդունել են Հրեաստանը (Հուդա), Կարմիր ծովի ափի արաբ, ցեղերը, Նաբաթեացիների թագավորու­թյունը (արաբ. պետություն) և մի քանի այլ երկրներ ու ժողովուրդներ: Մ. թ. ա. 71-ին հայկական բանակը դժվարությամբ գրավել է Եգիպտոսին սահմանակից Պտղոմայիս ծովափնյա քաղաքը: Գերվել է սելևկյան Սելենե թագուհին և հետագայում մահապատժի ենթարկվել:

 Հայկական աշխարհակալության համար կառավարման ընդհանուր կենտրոն ստեղծելու համար Տիգրանը մ. թ. ա. 80-70-ական թթ-ին Աղձնիք նահանգում’ Արևմտյան Տիգրիսի ձախակողմյան վտակնե­րից մեկի ափին, կառուցել է Տիգրանակերտ մայրաքաղաքը, որի վիթխարի պարիսպների (բարձր.’ 25 մ) մեծության ու շքեղության մասին վկայում են անտիկ հեղինակներ Ապպիանոսը և Պլուտարքոսը: Տիգրան Մեծն իր անունով քաղաքներ է կառուցել նաև Արցախում և Ուտիքում, Գողթն գավառում (Տիգրանավան), ինչ­պես նաև Մարաստանում (Տիգրանա), Ամանոսում (Տիգրանուկոմե):

 Մ. թ. ա. 80-70-ական թթ-ին Տիգրան Բ-ն վարել է Պարթևստանի հետագա թուլացման և Արևելյան Միջերկրայքում Հռոմի ազդեցության ‘ վերացման քաղաքականություն, հակապարթևական դաշինքներ է կնքել Պարսից ծո­ցի Խարակենե արաբական պետության և Մի­ջին Ասիայի քոչվորների՝ սակրաուկների հետ, խրախուսել Միջերկրական ծովում ծովահենական շարժումը Հռոմի դեմ, մ. թ. ա. 78-ին գրավել է վերջինիս դաշ­նակից Կապադովկիան: Այդ շրջանում Հայկական աշխարհակալ տերությունը տարածվում էր Միջերկրական ծովից ու Եգիպտոսից մինչև Կասպից ծով և Կով­կասյան լեռներից մինչև Միջագետք:

 Մ. թ. ա. 73-72-ին Տիգրան Բ-ն ճնշել է հայ ավագանու որոշ հատվածի’ Զարեհ արքայորդու գլխավորած ապստամբու­թյունը, մ. թ. ա. 73-69-ին Փյունիկիայում և Հարավային Ասորիքում’ Հռոմի Սելևկյան դրա­ծոների, ինչպես նաև նրանց դաշնակցած Հրեաստանի ևՆաբաթեացիների թագավորությունների ընդվզումները: Այդ պատճառով Տիգրան Բ-ն չի կարողացել օգնել Միհրդատ Vl-ին և չեզոք դիրք է գրավել մ. թ. ա. 73 -71-ի հռոմեա-պոնտական պատերազմում: Բայց մ. թ. ա. 71-ի ամ­ռանն ապաստան է տվել պարտված Միհրդատ Vl – ին’ նպատակ ունենալով հռոմեացիներից ազատագրել Պոնտոսի թագավորությունը:

 Մ. թ. ա. 69-ի գարնանն սկսված հայ- հռոմեական պատերազմում հոկտեմբերի 6-ին Տիգրանակերտի ճակատամարտում կրած պարտությունից հետո Տիգրան Մեծը կազմակերպել է համաժողովրդական դիմադրու­թյուն և մ. թ. ա. 68-ի սեպտեմբերի 22-ին Արածանիի ճակատամարտում լիակատար պարտության մատնել հռոմեական զորավար Լուկիոս Լուկուլլոսի բանակին: Այդ հաղ­թանակի շնորհիվ Տիգրան Բ-ն խափանել է Արտաշատը գրավելու և Հայաստանը նվաճելու Հռոմի ծրագրերը, իսկ մ. թ. ա. 67-ի գարնանը Հայաստանից վտարել է հռոմեացիներին:

 Ելնելով տարածա­շրջանում ստեղծված իրադրությունից’ Տիգրան Բ-ն անհրաժեշտ է համարել հաշտվել Հռոմի հետ: Սակայն, զբաղված լինելով որդու’ Տիգրանի (Տիգրան Կրտսեր) ապստամ­բության (մ. թ. ա. 67 – 66) ճնշմամբ, Տիգ­րան Բ-ն չի կարողացել կանխել Հայաս­տանի դեմ հռոմեա – պարթևական ռազմական դա­շինքի ստեղծումը: Պարթևական զորքերը ներ­խուժել են Հայաստան և պաշարել Ար­տաշատը: Տիգրան Բ-ն պարտության է մատնել նրանց և դուրս քշել երկրի սահ­մաններից: Այդ հաղթանակը խարխլել է հռոմեա – պարթև. դաշինքը, և Պոնտոսը գրաված Գնեոս Պոմպեոսն ընդունել է վերստին հզորացած Տիգրան Մեծի հաշ­տության առաջարկը:

 Մ. թ. ա. 66-ի սեպտեմբերին Հռոմի հետ կնքած Արտաշատի պայմանագրով Տիգ­րան Բ-ն կանխել է Հայաստանի համար երկու ճակատով կորստաբեր պատերազմի վտանգը, պահպանել է Հայաստանի պետական անկախությունն ու տարածքային ամբողջականությունը, ինչպես նաև իր նվաճումները Հյուսիսային Միջագետքում: Հայաս­տանը հայտարարվել է «Հռոմեական ժո­ղովրդի բարեկամ և դաշնակից»:  Պայմանագրից դժգոհ Տիգրան Կրտսերն ընդվգել է Պոմպեոսի դեմ, գերեվարվել ե ընտանիքով ուղարկվել է Հռոմ: Մ. թ. ա. 65— 64-ին Պոմպեոսի աջակցությամբ Հայաստանին են միավորվել Կորդուքը, Հայոց Միջագետքը’ Մծբին քաղաքով, ինչպես նաև Եկեղյաց գավա­ռը: Բայց հաշտությունից հետո էլ Տիգրան Մեծը շարունակել է Հռոմը դիտել որպես Հայաստանի գլխավոր թշնամի: Մ. թ. ա. 64-ին Պարթևստանի հետ կնքել է հաշտություն, որով հիմք է դրվել Հռոմի դեմ ապագա հայ-պարթևական ռազմաքաղաքական հա­մագործակցության:

 Մեզ են հասել Տիգրան Բ-ի պատկե­րով և տիտղոսների հիշատակությամբ բազմաթիվ դրամներ (բրոնզ, արծաթ), որոնք հատվել են Հայաստանում (Արտաշատ, Տիգրանակերտ) և Ասորիքում (Անտիոք, Դամասկոս):

 Տիգրան Բ Մեծին հաջորդել է Սրտա­վազդ Բ-ն (մ. թ. ա. 55-34), որը հոր կառավարման վերջին տարիներին եղել է նրա գահակիցը: Թագավորել է միջազգային բարդ’ հռոմեա – պարթևական հակամարտու­թյան պայմաններում’ վարելով ճկուն դի­մակայության քաղաքականություն:

 Մ. թ. ա. 54-ին Սրտավազդ Բ այցելել է Ասորիք ժամանած Հռոմի եռապետ ու զորավար Մարկոս Կրասոսին և առաջարկել Պարթևաստան արշավել Հայաստանի վրայով, քանի որ լեռնոտ տեղանքում նրա լեգեոն­ները կպաշտպանվեին պարթև, հեծելա­զորի վտանգավոր գրոհներից, չէր խա­փանվի պարենավորումը, Հայաստանը կապահովվեր պարթև, հարձակումներից, հայկական բանակը կմիանար հռոմեականին: Սակայն Կրասոսը մերժել է Սրտա­վազդ Բ-ի առաջարկը’ գերադասելով հա­կառակորդի դեմ պատերազմել Միջագետքի անապատներում:

 Վերադառնա­լով Հայաստան, Սրտավազդ Բ ենթարկ­վել է պարթևական զորքերի հարձակմանը: Համոզվելով, որ Կրասոսի սխալ ռազմա­վարությունը հոոմեական բանակը դատապարտել է պարտության, Սրտավազդ Բ հաշ­տություն է կնքել Պարթևաց Որոդես ար­քայի հետ: Հաշտությունը վերաճել է հայ – պարթևական դաշնակցության, որն ամրապնդվել է Սրտավազդ Բ-ի քրոջ և Որո­դես II-ի գահաժառանգ որդի Բակուրի ամուսնությամբ: Մ. թ. ա. 53-ին Քաոայի (Խառան) ճակատամարտում հռոմեական զոր­քի ջախջախումից և Կրասոսի սպանվե­լուց հետո, Արտավազդ Բ-ի ճկուն քաղաքականության հետևանքով պահպանվել է հայկական պետության հզորությունն ու անկախությունը:

 Մ. թ. ա. 37-ին Որոդես II թագավորի դավադրական սպանությունից, ինչպես նաև Ատրպատականի թագավոր Արտավազդի ու Պարթևաց նոր թագավոր Հրա­հատ IV-ի հակահայկ. դաշինքից հետո, հայ – պարթևական հարաբերությունները դարձել են թշնամական: Երբ մ. թ. ա. 36-ին հռոմ. նոր զորավար Անտոնիոսի բանակը (մոտ 100 հազար զինվոր) Հայաստանի վրայով հարձակվել է Ատրպատականի վրա, Սր­տավազդ Բ խոստացել է օգնել հռոմեացի­ներին:

 Սակայն Անտոնիոսի անխոհեմ ռազմավարության հետևանքով Ատրպատականում հռոմեական բանակի պարտությու­նից հետո Սրտավազդ Բ գրավել է չեզոք դիրք, թեև ապահովել է հռոմեական ուժերի նահանջը Հայաստանի վրայով: Հռոմեական սենատի առջև արդարանաւու նպատակով՝ Սնտոնիոսն արշավանքի ձախողման պատճառ է հայտարարել Սրտավազդ Բ-ի դիրքորոշումը: Նա քանիցս փորձել է խաբեությամբ ձերբակալել Արտավազդին: Մ. թ. ա. 34-ին Անտոնիոսը երբ ներխուժել է Հայաստան, Արտավազդը հանձնվել է’ փորձելով ինքնազոհության գնով երկիրը փրկել ավե­րածություններից ու արյունահեղություններից: Սակայն Անտոնիոսը շղթայել է Արտավազդին և ուղարկել Ալեքսանդրիա: Ակտիումի ճակատամարտից (մ. թ. ա. 31) առաջ Սրտավազդ Բ Անտոնիոսի ու Կլեոպատրայի հրամանով գլխատվել է:

 Արտավազդ Բ-ի պատկերով հատվել է դրամ: Նա գրել է ողբերգություններ, ճառեր, պատմ. երկեր (հուն.), որոնց մի մասին ծանոթ է եղել Պլուտարքոսը:

 Արտաշիսյանների վերջին հզոր ներ­կայացուցիչը Սրտավազդ Բ-ի թագաժա­ռանգ որդին էր՝  Արտաշես Բ-ն (մ. թ. ա. 30-20): Գլխավորելով Հռոմի դեմ պայ­քարը և վերականգնելով դաշինքը Պարթևաց Հրահատ IV Արշակունի թագա­վորի հետ’ մինչև մ. թ. ա. 31-ը Արտաշես Բ-ն ոչ միայն ազատագրել է Մեծ Հայքը հռոմեական զավթիչներից, այլև ջախջախել է նրանց համագործակցող Ատրպատականի Մար Սրտավազդ թագավորին և նրա տերությունը միացրել Հայոց թագա­վորությանը: Իսկ Հռոմը, հաշվի առնելով Կրասոսի և Անտոնիոսի պարտություն­ների դառը փորձը, շուրջ 10 տարի չի պատերազմել հայ – պարթևական միացյալ ու­ժերի դեմ ու վարել է Մեծ Հայքն իր ավանդ, դաշնակիցներից մեկուսացնե­լու, այն թշնամի դրացիներով օղակելու և հայ ավագանուն պառակտելու քաղաքականություն: Հռոմը Հայաստանի դեմ է տրամադրում Կապադովկիային, Պոնտոսին և աղվանական ցեղերին: Ավելին՝ մ. թ. ա. 20-ին Հռոմի Օկտավիանոս կայս­րը մեծաթիվ բանակով մտել է Ասորիք՝ Հայաստանը նվաճելու նպատակով: Պատերազմից խուսափելու և երկրի անկախությունն իսպառ չկորցնելու հոյսերով՝ հայոց ավագանին դավադրաբար սպանել է Արտաշես Բ-ին:

 Արտաշիսյան հաջորդ թագավորները եղել են հիմնականում Հռոմի դրածոներ: Արտաշես Բ-ին հաջորդել է նրա կրտսեր եղբայրը’ կայսեր պալատում դաստիարակված Տիգրան Գ-ն (մ. թ. ա. 20-մ. թ. ա. մոտ 8): Արտաշատում նրա հանդիսավոր թագադրումը Հռոմում համարել են որպես մեծ նվաճում և նշել շուքով: Հատել են ոս­կե և արծաթե դրամներ’ «Հայաստանը նվաճված» լատինական մակագրությամբ, իսկ նշանավոր բանաստեղծներ Օվիդիոսը, Հորացիոսը և Վերգիլիոսը գրել են ներբող­ներ: Հայաստանը թուլացնելու նպատա­կով Հռոմը նրանից անջատել է Ատրպատականը և այնտեղ գահ բարձրացրել իր դրածոյին’ Մար Արտավազդի որդի Արիոբարզանին:

 Սակայն Տիգրան Գ-ն չի դար­ձել Հռոմի հլու կամակատարը, մ. թ. ա. 10 – ին հրաժարվել է հռոմեական կողմնորոշումից և վարել անկախ քաղաքականություն:

 Տիգրան Գ-ի քաղաքականությունը շա­րունակել է նրա որդին ու հաջորդը’ Տիգ­րան Դ-ն (մ. թ. ա. մոտ 8-5): Օկտավիանոս Օգոստոս կայսրը, անհանգստանալով, գահընկեց է արել Տիգրան Դ-ին և թագա­վոր հռչակել նրա հորեղբորը’ Սրտավազդ Գ-ին (մ. թ. ա. 5-2): Վերջինս, որը շուրջ քառորդ դար ապրել էր Հռոմում, կառավարել է հռոմեական օրենքներով, թալանել պետական գանձարանը: Հայերն ապստամբել և տապալել են Արտավազդին, իսկ նրան պաշտպանող հռոմ. լեգեոներներին’ արտաքսել Հայաստանից: Կրկին գահ է բարձրացել Տիգրան Դ-ն (մ. թ. ա. 2-1), այս անգամ’ քրոջ՝ էրատոյի հետ: Մ. թ. 1-ին Տիգրան Դ-ն զոհվել է նախակովկասյան տափաստաններից Հայաստան ներխու­ժած սարմատական քոչվոր ցեղերի դեմ պատերազմում, իսկ էրատոն հրաժարվել է գահից: Սա ճակատագրական էր. Տիգրան Դ-ն արքայատոհմի վերջին արական ներկայացուցիչն էր: «Հայերը մնացին առանց թագավորի, անտերունչ»,- գրում է հռոմեացի պատմագիր Տակիտոսը:

ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ ՀԱՅԵՐ ՀԱՅԱՍՏԱՆ