Հայկական ազգային պարեր

 Լուտկին Վան – Վասպուրականի պարերից է, վերաբերվում էր ծաղրածու – խեղկատակների պարերին։ Շատ տեղերում միայն տղամարդկանց պար է, և միայն վերջերս են սկսել պարել համատեղ, խառը:

 Անվան բացատրությունը տալիս է լույտ արմատը, որից էլ առաջանում են լուտալ և լուտանալ բայերը և լուտանք գոյականը: Երբեմն անվանում են նաև “Լութ”:

 Պարի մեջ ոտ զարնելը կատարվում է ոտքի ողջ ներբանով, և ոտնաթաթով: Շարվում են կողք-կողքի, որը չի փոփոխվում նույնիսկ դարձումների ժամանակ: Բռնում են ճկույտներով, արմունկները ծալված ուղիղ անկյան տակ: Դաստակները գոտկատեղի բարձրությամբ առաջ պարզած, և գրեթե անշարժ են:

  Պարաձևը բնորոշ է Բարձր Հայքի՝ Կարնո և այժմ Ջավախքի և Ախլցխայի ազգաբնակչությանը:  «Ֆընջան-ֆինջան» թուրքերենում նշանակում է  փոքր, հախճապակյա գավաթ:

 Ձեռքերը բռնում են ափ-ափի, դաստակները կրծքի բարձրությամբ, արմունկները սուր անկյան տակ դեպի վեր ծալված: Տեմպը դանդաղ է, ունի նաև թռիչքներով երկրորդ մաս, որի ընթացքում արագանում է:  Ռիթմը հավասարաչափ է: 

 Ջավախքում ամենաշատ տարածված պարաձևերից է «Չորս ոտք» անվանմամբ պարաձևը:  Երկու ոտք և Չորս ոտք պարերին տալիս են նաև ջուխտ (զույգ) ոտք անունը: Այս դեպքում ընդգծվում է քայլերի զույգ լինելու պայմանը` երկուս գնալ, երկուս դառնալ։ 

  Բարձր Հայքի՝ Կարնո պարանմուշներից է, հանդիսանում է “Ետ ու առաջ” պարաձեերից մեկը: Այն պարում են թե քաղաքներում և թե գյուղերում՝  հատուկ օրերի և միայն ծածկի տակ։  Ընդ որում քաղաքներում կատարում են դանդաղ ու հանդիսավոր, գյուղերում՝ արագ ու թռիչքներով: Ներկայումս պարում են ամեն տեղ, ցանկացած ժամանակ:

 Կարինից Ախալցխայում և Ջավախքում վերաբնակված հայերի մոտ պահպանվել են Ետ ու առաջ-ի մի քանի ձևեր: Նրանց թերևս կարելի է բաժանել երկու մեծ խմբի՝ պարզ և բարդ պարաձևեր:  

 Բարձր պահվող ձեռքերը խորհրդանշում են Էջմիածնի Մայր Աթոռը, խոնարհումները նվիրված են խորանին: Պարը կազմված է երեք մասից:  

«Թամուր», «Թամուր աղա», «Թամրաղի» և նմանատիպ անվանումներով պարերի բովանդակությունը հերոսի մահվան ողբն ու սուգն է, որն արտահայտվում է գերեզմանի շուրջ թաղման թափորը ներկայացնող պարով (մինչև գերեզման իջեցնելը), և հետո նրա հերոսության գովերգումը:

 Պարի մեղեդին հանդիսավոր է, էպիկական: Պարաշարքում կանգնում են կողք կողքի, ուս ուսի, գծային շարքով, որը կարող է նաև կորանալով աղեղնաձև դառնալ: Ձեռքերը որոշ տարբերակներում բռնում են ճկույթներով, որոշներում՝ ափերով:

 Վասպուրկանի Ծաղկաձորին այն պարաձերոից է, որը կատարում էին բոլոր տոների և տոնակատարությունների ժամանակ: Հիմնականում պարել են ուխտատեղիներում, ուխտագնացությունների ժամանակ, և նրա անվանման ծագումը կարելի է կապել Վասպուրականում գտնվող համանուն տեղանքի հետ։

 Կապված է պտղաբերության աստվածությունների, և բնության պտղաբերության, բուսական և կենդանական աշխարհի աճի վրա մոգական ազդեցություն ունեցող, հաջողության կոչող մոգական ակտերի հետ,մ ինչը մատնանշում են նրանում տեղ գտած բարձր թռիչքները։

 Պատկանում է հին հայկական ծիսական պարերին,  երգ-պար է: Լորկէ անվանման ճշմարիտ մեկնությունը կարելի է բացատրել Լոր թռչունի անվանումով, փաղաքշական լորիկ, որն էլ վկայում է, որ այն վերապրուքն է լորի պատվին տոտեմական պարերի:

 Կատարվում էր հարսանիքներում հարսը հայրական տնից հանելու ժամանակ և Վարդավառի տոնի ծաղկահավաքի ժամանակ: Վերջին դեպքում պարում էին միայն աղջիկները, իսկ տղաներին չէր թույլատրվում: Կատարվում էր այն նաև ուխտագնացությունների ժամանակ:

 Պարի արմատները հին հայկական Վասպուրական քաղաքից են։ Այն հայ հին ազգային «Գմբեթախաղ» խաղից է։

 Պարի ժամանակ պարողները հագնում են միայն հայկական ազգային հագուստ (տարազ)։ Ամենակարևոր իմաստը ընթացքում բերդ կառուցելն է, որը իրենից ներկայացնում է «երկու հարկանի» պատ, որի համար պարողները կանգնում են մեկը մյուսի ուսերին։

 Բերդը աշխարհում միակ պարն է, որն ունի այդպիսի հատկություն։ Տղամարդիկ այն կատարել են ճակատամարտերի ընթացքում։