Հայկական երաժշտությունը

Հայկական երաժշտության առանձնահատկությունները

 Հայկական երաժշտության ձևակերտման հիմքը մոնոդիան է` զուտ մեղեդիական նախասկիզբը։ Դարերի ընթացքում մշակվել ու հաստատվել է նրա հիմնական դիատոնիկ հնչյունաշարը՝ բաղկացած մաժոր քառալարերի միակցումից։ Տեմպերացիան հավասարաչափ չէ, ինչի շնորհիվ հնչյունաշարում առկա է ինտերվալների արտակարգ բազմատեսակություն։ Ձայնակարգերը (լադերը) միատոնիկային են, հիմնական՝ միքսոլիդիական, էոլական, լոկրիական և ածանցյալ՝ հիպոհոնիական, հիպոդորիական և հիպոփռյուգիական հնչյունաշարերով, որոնք հանդես են գալիս ոչ միայն բնական, այլև ալտերացված (գերազանցապես կիսատոնով իջեցված) աստիճաններով և դրա շնորհիվ լադերում գոյանում են նոր, մասնավորապես մեծացված սեկունդա ինտերվալներ։ Առանձին տեղ է գրավում էոլական քառալարից կրկնակի ալտերացիայով (2-րդ աստիճանի իջեցումով և 3-րդի՝ բարձրացումով) գոյացած «հարմոնիկ» քառալար պարունակող լադը, որ հնագույն ժամանակներից բնական լադերի հետ կիրառվել է հավասարապես։

 Բոլոր ձայնակարգերում հնից պահպանված է օժանդակ հենակետի (տոնիկայից բացի երկրորդ համեմատական կայուն աստիճանի) ֆունկցիան։ Օժանդակ հենակետը յուրաքանչյուր լադում ինտերվալային մի նոր հարաբերության մեջ է տոնիկայի հետ։ Դիատոնիկ հնչյունաշարի յուրատեսակ տեմպերացիայի, լադային բնական ու ալտերացված հնչյունաշարերի և օժանդակ հենակետերի բազմազանության շնորհիվ հայ ժողովրդական երաժտության ձայնակարգերը ունեն դինամիկական և երանգային արտահայտչության հարուստ հնարավորություններ և դարձել են այդ երաժշտության ինքնատիպությունը որոշող կարևոր գործոն։ Երաժշտական ստեղծագործության մեջ դրանք հանդես են գալիս միմյանց հետ որոշակի հարաբերություններով։ Լայնորեն կիրառվում են լադա–տոնայնական շեղումներն ու մոդուլացումները, որոնք միասնաբար կազմում են ամբողջական համակարգ։

 Բազմահարուստ է ռիթմը։ Թե՝ վոկալ, և թե՝ նվագարանային երաժըշտության մեջ հավասարապես կիրառված են ռիթմի կազմակերպման տարբեր սկզբունքները՝ պարային (համեմատաբար կարճաշունչ, կրկնվող ռիթմական պատկերներով), երգային (համեմատաբար երկարաշունչ, չկրկնվող պատկերներով) և իմպրովիզացիոն (ազատ մետրի հիման վրա տարատեսակ ռիթմական պատկերներով), ինչպես և դրանց զանազան զուգորդումները։ Ռիթմական զարգացման, մասնավորապես ռիթմա–ինտոնացիոն տարբերակման արտահայտչական նշանակությունն առանձնապես ակներև է երկարընթաց, շարունակվող մեղեդիներում, ուր հնչյունային անընդմեջ հոսքը առաջ է բերում մտքի խտացվածույուն և լարման ինտենսիվություն։ Բնորոշ է նաև բազմազան խառը մետրերի շնորհիվ եղանակների (օրինակ, պարեղանակների) ռիթմի ընդգծված իմպուլսիվությունը։

 Հայկական երաժշտության զարգացումը դարերի ընթացքում առաջնորդվել է գաղափարական և կոմպոզիցիոն կայուն նորմերով։ Նրանում մշակված արտահայտչամիջոցների սեփական համակարգը և դրանց գործադրման սեփական եղանակները, ձևավորված ինքնատիպ երաժշտա–բանաստեղծական կերպարները և կառուցվածքների ընդհանուր յուրատեսակ արխիտեկտոնիկան, այս բոլորի հետ նաև հուզականության դրսևորման ինքնահատուկ կերպը՝ այդ երաժշտությունը դարձրել են ազգային բնավորությամբ օժտված ավանդական արվեստ։

Ընդհանուր կերտվածք

 Իր ընդհանուր կերտվածքով հայկական երաժշտությունը միաձայնային է։ Բաղկացած է երգային (մեներգ, զուգերգ, խմբերգ), նվագարանային (մենակատարում և անսամբլ) և նվագերգային տեսակներից։ Տարածված են նաև մենապարին ու խմբապարին ուղեկցող երգեցողության ու նվագի տարբեր տեսակներ։ Գլխավոր տեղը պատկանում է երգեցողությանը։  Հայկական վոկալ արվեստը երաժշտության ամենահին կատարումն է: Գործիքային երաժշտությունը մինչև ХVIII դար ուներ կիրառական, ծառայողական բնույթ, ուղեկցվում էր կյանքի տարբեր իրադարձություններին։

 Ըստ կատարման եղանակի հայկական երաժշտությունը ժողովրդական է, ակադեմիական և պոպուլար-էստրադային։

Ըստ կատարման միջավայրի, հայկական երաժշտությունը լինում է հիմնական 4 ժանրերի՝ ծիսա – պաշտամունքային (սաղմոսներ, պատարագ, հոգեհանգիստ), զանգվածային – կենցաղային (երգի, երթի և պարի տեսակներ, բալլադ, օրհներգ), համերգային (օրատորիա, սոնատ, քառյակ, սիմֆոնիա), թատերական (երաժշտական, օպերային, բալետային)։ 

 Հայկական երաժշտության համակարգում առկա են ժամանակակից բոլոր ոճերը՝ ժողովրդական /ֆոլկ/, բլյուզ, ջազ, ռոք՝ն՝ռոլ, ռոք, տեխնո, հիփ-հոփ։ 

 Հայ ժողովդրական երաժշտությունը հանդես է գալիս իր գյուղական և քաղաքային տարբերակներով, որոնք հիմնարար դեր են կատարել ազգային մասնագիտացված (կոմպոզիտորական) արվեստի հիմնավորման ու զարգացման գործում։ Այն նկատելի տարբերվում է արևելյան այլ ժողովուրդների երաժշտությունից: