Մ.թ.ա. VI հազարամյակի կեսերից մինչև IV հազարամյակի երրորդ քառորդն ընկած պղնձաքարի կամ «էնեոլիթ» ժամանակաշրջանը բնորոշվում է հնագիտական համալիրներում իրենց արտացոլումը գտած էական փոփոխություններով:
Չնայած առկա են նեոլիթին բնորոշ բոլոր գործիքները, բայց մի շարք տեսակների (սրածայրեր, կտրիչներ, ծակիչներ և այլն) տոկոսային հարաբերությանը զգալիորեն նվազում է և այլ գործիքներ են բնորոշ դաոնում (տարբեր տեսակների բրիչներ, մանգաղներ, ծանրացուցիչներ, աղորիքներ,սանդեր, վարսանդներ և այլն)։ Երևան են գալիս մետաղե իրերը։
Էականը, սակայն, ոչ թե ընդհանրապես մետաղե իրերի առկայությունն է (պղնձից պատրաստված իրերը նեոլիթյան հուշարձաններում հանդիպում են), այլ ձուլման եղանակով դրանց պատրաստված լինելը: Նախկինում անծանոթ այս եղանակով պատրաստված նյութերի հանդես գալը ցույց է տալիս, որ մարդը ի դեմս պղնձաքարի, տեսել է ոչ թե նոր տեսակի քար, որը կարելի էր մշակել քարագործության մեջ կիրառվող իրեն հայտնի եղանակներով (հղկում, բոկոտում, հարդարում և այլն), այլ տարբեր հատկություններ ունեցող (պինդ վիճակից հեղուկ վիճակի անցնելը և հակառակը, պլաստիկություն, ձևափոխվելու կարողություն և այլն) նոր նյութ։
Դարակազմիկ նշանակություն ունեցող այս գյուտն ազդարարեց անցումը գիտակցված մետաղագործության, թույլ տվեց մարդուն պատրաստել ոչ միայն բարձր օգտակար գործողության գործակից ունեցող գործիքներ, այլև՝ ունենալ գործիք, որով կարելի էլ բազմաբնույթ և նուրբ աշխատանքներ իրագործել։ Այս հանգամանքը վերացրեց մի շարք գործիքների անհրաժեշտությունը:
Հայկական լեռնաշխարհում ապրող նախնադարյան մարդն իր աոաջին մետաղե գործիքները պատրաստել է մաքուր պղնձից։ Սակայն մաքուր պղնձից պատրաստված գործիքներն իրենց փափկության պատճառով չեն կարողանում արտադրությունից լրիվ դուրս մղել քարե գործիքներին։ Այդ պատճառով էլ էնեոլիթի ժամանակ ևս քարե գործիքները շարունակում են կարևոր ղեր կատարել։
Նոր ժամանակաշրջանը Հայաստանում բնորոշ է Կուրի միջին հոսանքներում ձևավորված «Շուլավերի մշակույթով»։ Հայկական լեռնաշխարհը կրել է նաև հարևան երկրների՝ Միջագետքի և Սիրիայի ազդեցությունը։ Այտեղ տարածում է գտնում «Հասունյան» (մ.թ.ա. VII հազարամյակի վերջ-VI հազարամյակի կեսեր), «Հալաֆյան» (մ.թ.ա. VI հազարամյակի վերջ — V հազարամյակ) և ՈՒրեյդյան (մ.թ.ա. V հազարամյակի երկրորդ կես -IV հազազամյակի երրորդ քառորդ)։ Հայկական լեռնաշխարհում հատկապես բացառիկ նշանակություն ունեն Շենգավիթի, Մոխրաբլուրի, Սև բլուրի, Թագավորանիստի, Վանի, Կարինի, Բագրևանդի շրջաններում գտնվող բնակատեղերը։
Փոփոխություններ են դիտվում և երկրագործության ու անասնապահության բնագավառներում, ընդլայնվում է ոչ միայն մշակվող բույսերի տեսականին (հայտնաբերված են 5 տեսակ ցորենի, 4 տեսակ գարու, կորեկի, սիսեռի, ոսպի, խաղողի և այլ բույսերի մնացորդներ), այլև նախնական քայլեր են կատարվում ոռոգման ուղղությամբ: Երկրագործության առաջընթացը նպաստեց և անասնապահության զարգացմանը՝ մարդը կերի կայուն բազա էր ստեղծել ընտելացված անասունների համար:
Հայկական լեռնաշխարհի էնեոլիթյան գրեթե բոլոր բնակավայրերում հայտնաբերվել են մեծ քանակությամբ ոչխարի, այծի, կովի, շան, խոզի, ձիու և այլ ընտանի կենդանիների ոսկորներ։ Անասնապահական տնտեսությունը խարսխված էր խոշոր և մանր եղջերավորների բուծման վրա: Գերակշռում էին ոչխարներն ու այծերը, չնչին քանակությամբ բուծվում էր նաև խոզ: Հայտնաբերվել են նաև վայրի կենդանիների, հատկապես վայրի այծի, եղջերուի և ձկան ոսկորներ։ Դա հնարավորություն է տալիս ենթադրելու, որ նեոլիթյան մարդն անասնապահության հետ միաժամանակ զբաղվում էր նաև որսորդությամբ և ձկնորսությամբ որպես օժանդակ միջոց։
Արտադրող տնտեսության վերջնական հաղթանակը, որն ավելի ու ավելի էր մթերքի ավելցուկ բերում, ոչ միայն զգալիորեն նվազեցրեց որսորդության նշանակությունը, այլև խթանեց արդեն նեոլիթում դիտվող բնակչության աճը, ինչը պարզ դիտվում է էնեոլիթի վաղ փուլից:
Ժամանակաշրջանի բնակավայրերի բնորոշ տեսակը գետափերին խումբ-խումբ կենտրոնացած, իրարից 0,5 -1,7 կմ հեռավորության վրա գտնվող, սովորաբար 4-5 փոքրիկ բնակատեղիներից (1-2 հա) կազմված բնակավայրեր են, որոնք պատկանել են արյունակցական կապերով կապված տոհմացեղային միավորումների: Այդ բնակավայրերից մեկը եղել է «մայր» բնակատեղի, որից և առանձնացել են «դուստր» ճյուղավորումները: Նման մշտական բնակավայրերը միմյանցից հեռու են 8 — 50 կմ:
Բնակարանների հիմնական տեսակը, գետնի մակերեսին, հատակագծում շրջանաձև կամ ձվածիր, կոնաձև կամ գլանաձև տեսքով, գմբեթաձև կտուրով և կավածեփ հատակով, սովորաբար 3×5 մետր տրամագծով փոքր կացարաններ են. դրանցում առավելագույնը կարող էր բնակվել 3-4 հոգուց կազմված փոքր ընտանիք: Առկա են և կիսագետնափոր պատրաստված կացարաններ: Բոլոր կացարաններում պատերին կից օջախներ են պատրաստված: Այս օջախներին զուգահեռ, կացարաններում և դրանցից դուրս ընկած տարածքներում հայտնաբերված են կրակի պաշտամունքի հետ կապված ամաններ, որոնց մեջ պահպանվել է մշտական կրակը: Կացարաններին կից եղել են նաև տնտեսական նշանակություն ունեցող փոքր օժանդակ կառույցներ։
Վաղ շրջանի կացարանները մոտ-մոտ են կառուցված, խմբերով, աոանց որոշակի հատակագծման, իսկ հետագայում դրանք խմբավորվում են աոանձին փոքր հրապարակների շուրջ: Քարե հիմքի վրա բարձրացող, կավակերտ պատերով կացարանների այդ խմբերի միջև, հանդես են գալիս նեղ, ոչ երկար արահետներ: Առանձին բնակավայրերում առկա էին ջրանցքառուներ, որոնք ոռոգելուց բացի կարող էին ունենալ և պաշտպանական նշանակություն:
Նեոլիթ–էնեոլիթյան բնակատեղիները (Վերին Խաթունարխ/Ակնաշեն, Ծաղկունք, Մասիս բլուր, Ադաբլուր, Թեղուտ) տեղաբաշխված են հարթավայրում: Մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում Շենգավիթում հայտնաբերված տոհմային բնակարանները:
Թաղումները կատարվել են կամ անմիջապես կացարանների հատակների տակ կամ կացարանների միջև ընկած տարածքներում: Սովորաբար աջ կամ ձախ կողքի, կծկած վերջույթներով կատարված այդ թաղումներում, որոնց զուգահեռ երբեմն հանդիպում են և մեջքի վրա պառկեցված կմախքներ, աոանձին դեպքերում սնունդ ու ամաններ են դրվել: Թաղման ընթացքում երբեմն օխրա է օգտագործվել՝ որպես վերակենդանացման ծիսակարգ։
Առանձին կարևորություն են ներկայացնում կավից պատրաստված մարդակերպ արձանիկները: Դրանք հիմնականում մայր աստվածուհու’ պտղաբերության պաշտամունքին առնչվող, կանացի արձանիկներ են: Դրանցից բացի հայտնաբերված են նաև գլաքարից պատրաստված, մարդու գլխի տեսք ունեցող քանդակներ, ինչպես և կենդանակերպ փոքրիկ կավակերտ արձանիկներ։
Զանգվածաբար հայտնաբերվող խեցեղենը մեծ նշանակություն ունի տարբեր հարցերի պարզաբանման, մասնավորապես՝ թվագրության, մշակույթների տարածման, դրանց միջև եղած կապերի, ազդեցությունների և առանցքային նշանակություն ունեցող այլ խնդիրների լուծման համար: Խեցեղենի հիմնական մասը թույլ, անհամաչափ թրծվածքով, հարդով, սակավ՝ ավազով հարստացված կավախմորից պատրաստված կոպիտ ամաններն են:
Հայաստանի Հանրապետության տարածքում էնեոլիթի տարբեր ժամանակահատվածներին բնորոշ գտածոներ են հայտնաբերվել Արարատյան դաշտի Թեղուտ, Վայոց ձորի Արենի և Սյունիքի Ներքին Գոդեձոր հնավայրերում։ Ժամանկաշրջանին է պատկանում նաև Արենի 1 քարանձավը (Թռչունների քարանձավ), որտեղ հայտնաբերվել է աշխարհի ամենահին կոշիկը։ Այն թվագրվում է Էնեոլիթի և Վաղ բրոնզե դարի սահմանագծով։ Նույն տարածքում հայտնաբերվել է նաև գինի պատրաստելու ամենահին գործիքը։
Պատրաստեց Բագրատ Մովսեսյանը
Տես նաև՝
➡️Քարեդարյան հասարակությունը
➡️Բրոնզեդարյան հասարակությունը
