Բրոնզեդարյան քաղաքակրթությունը Հայկական լեռնաշխարհում

Մետաղի մշակման կատարելագործման հետևանքով բրոնզի հայտնագործումը նպաստեց մշակութային ինտենսիվ փոփոխություններին, որոնք հիմք հանդիսացան առաջին մեծ քաղաքակրթությունների ձևավորմանը՝ իրենց սոցիալական կառուցվածքով և սոցիալ-տնտեսական անհավասարություններով։

Մաքուր պղինձն իր փափկության պատճառով երկար չի մնում գործածության մեջ։  Էնեոլիթի  ավարտին պղնձի և անագի համաձուլվածքից մարդը ստացավ ավելի ամուր մի այլ մետաղ՝ անագապղինձը կամ բրոնզը, ինչը հնարավորություն տվեց ոչ միայն մեծացնել աշխատանքային գործիքների որակն ու քանակը, այլ նաև ստեղծել նոր գործիքներ։ Այս նյութը հանգեցրեց ամեն տեսակի սպասքի արտադրություն ՝ սկսած դաշտերը մշակելու գործիքներից, վերջացրած էլիտաներին զարդարելու արհեստներով։

Բրոնզե դարը Հայկական լեռնաշխարհում սկսվել է մեր թվականությունից աոաջ 4-րդ հազարամյակի կեսերին։  Սկսում են լայնորեն օգտագործման են­թարկվել Հայաստանի պղնձի, կապարի, ոսկու, արծաթի, անագի հանքերը։ Իր ժամանակի տեխնիկայի ուսումնասիրման տեսա­կետից բացառիկ արժեք ունեն պեղումների միջոցով հայտնա­բերված Մեծամորի տարբեր մետաղների և Սոտքի ոսկու հանքանյութի մշակման արտադրական համալիրները՝ հանքաքարի մանրացման, հարստացման հարմարանքներով, մետաղներ հալելու բազմաթիվ մեծ ու փոքր հնոց-ձուլարաններով։

Պատմական Հայաստանի տարածքում չկա մի շրջան, որտեղ գտնված չլինեն բրոնզեդարյան հուշարձաններ։ Շատ հարուստ և լավ պահպանված բրոնզեդարյան իրեր են գտնվել հատկապես Լճաշենի, Արթիկ տուֆի քարհանքի, Հառիճի և այլ վայրերի դամբարանադաշտերի պեղումներից։

Բրոնզե գործիքների հանդես գալը մեծ չափով բարձրացնում է աշխատանքի արտադրողականությունը և նպաստում տնտեսության բոլոր բնագա­վառների արագ զարգացմանը, մասնավորապես՝ երկրագործության։ Ընդար­ձակվում են ցանքատարածությունները, հատկապես հացահատի­կային կուլտուրաների տարածությունները, բարելավվում են երկրագործության հետ կապված աշխատանքի պրոցեսները։ Բացի ցո­րենի, գարու և հաճարի մշակությունից, առաջանում է նաև խաղողի և պտղատու ծառերի մշակաթյունը։ Հայաստանը համարվում է խաղողի մշակության հնագույն հայրենիքներից մեկը։

Ցանքսերը և արոտավայրերր ոռոգելու, անասունները ջրելու համար Հայաստանի բրոնզեդարյան մարդը Արարատյան դաշտում, Արագածի և Գեղամա լեռների լանջերում կառուցում է ջրանցքների և առուների ամբողջական ցանցեր, որոնք սկիզբ են առնում լեռ­նային աղբյուրներից։ Այդ աղբյուրների մոտ հայտնաբերվել են հսկա ձկան տեսք ունեցող քարակոթողներ՝ «վիշապներ», որոնք համարվել են ջրի պահապաններ։

Բրոնզե դարում մարդը հնարում է նաև լծկան անասունների ուժով գործող արորը և կամը, որով բարելավվում և ընդարձակվում է հերկը և հեշտացվում ու արագացվում է հացահատիկի կալսումը։ Նույն այս ժամանակ մարդը հնարում է նաև երկանիվ ու քառանիվ սայլը, ճամփորղական կառքը և ռազմակառքը։

Անասնապահության և երկրագործության զարգացման շնորհիվ Հայաստանի լեռնային շրջաններում ապրող տոհմերն ու ցեղերը առավելապես սկսում են զբաղվել անասնապահությամբ, իսկ դաշտավայրերում բնակվողները՝ երկրագործությամբ։

Զգալի չափով զարգանում է նաև փայտամշակությունը, քարագործությունը, կաշեգործությունը, ջուլհակադգործությունը։ Զարգանում է նաև փոխանակությունը, որը տեղի է ունենում հեռավոր տոհմերի ու ցեղերի և նույնիսկ հեռավոր երկրների միջև։ Աղի հետ միասին փոխանակության կարևոր առարկաներ են դաոնում անագը, անասունը, բրոնզե գործիքները և զենքերը։

Երկրագործության ու անասնապահության զարգացմամբ պայ­մանավորված, հաճախակի դարձած ընդհարումները բնակիչներին ստի­պել են ամեն կերպ բարձրացնել բնակավայրի պաշտպանունակությու­նը։ Հանդես են գալիս ողջ բնակավայրը ներառող, աղյուսաշեն կամ անմշակ քարերով ձևավորված, արգելա­պատնեշի նմանվող կիկլոպյան պարիսպները։ Բնակատեղիից դուրս ձևավորվում են դամբարանադաշտեր։

Վաղ բրոնզե դար

Հայաստանի վաղբրոնզեդարյան (մ. թ. ա. 3.500- 2.300 թթ) մշակույթի հնագույն համա­լիրները կենտրոնացած են Կուրի և Արաքսի ավազաններում, ինչի պատճառով էլ այն ստանում է Կուրարաքսյան անվանումը։ Մ. թ. ա. III հազարամ­յակի սկզբներին այն ընդգրկում է ամբողջ Հայկական լեռնաշխարհը, Իրանը, Սիրիան, Պաղեստինը և Հյուսիսային Կովկասը։ Հայաստանի Հանրապետության ներկա սահմաններում այն ներկայացված է Շենգավիթի հնավայրով (Երևան)

Շումերա-Աքքադական գրավոր աղբյուրները ցույց են տափս, որ շումերները Եփրատի հոսանքով առևտրական սերտ կապեր են ունեցել Հայկական լեռնաշխարհի բնիկների հետ: Նրանցից շումերները ստացել են մետաղներ (պղինձ, ոսկի, արծաթ, կապար), տարբեր տեսակի քա­րեր, շինափայտ (Արղանա֊Մադեն, Ամանոս), իսկ Սարգոն Աքքադացին և նրա հաջորդները, III հազարամյակի 2-րդ կեսում իրենց թշնամի երկրանունների թվում հիշատակում են և Արմանի երկիրը (Արմե-Շուպրիա, Աղձնիք):

Մայրական տոհմը և մայրական իրավունքն արդեն չէին համապատասխանում արտադրական նոր հարաբերություններին։ Վաղ բրոնզե դարում դրանք փոխարինվում են հայրական տոհմով և հայրական իրավունքով։ Երեխաների արենակցությունն արդեն հաշվվում էր հոր գծով, և հայրն իրավունք ուներ իր ժաոանգաթյունը թողնել երեխաներին։  Տոհմի արական անդամները մնում էին նույն տոհմում, իսկ իգական անդամներն ամուսնանալուց հետո հեռանում էին։

Զույքային ամուսնության հիման վրա առաջանում է նահա­պետական րնտանիքը կամ գերդաստանը, որն իր մեջ ընդգրկում էր մոտիկ արյունակիցների մի քանի սերունդներ՝ ընտանիքի ավագ համարվող տղամարդու կամ նահապետի գլխավորությամբ։ Տոհմային ընտանիքներում աշխատանքը և արտադրված նյութա­կան բարիքների տնօրինումն ուներ կոլեկտիվ բնույթ։

Միջին բրոնզե դար

  Մ.թ.ա. III հազարամյակի վերջին քառորդում տեղ զտած ամորեացիների, ինչպես և կուտիների ակտիվ տեղաշարժերը, Մարիի և Աշշուրի բարձրացումը, II հազ. I կեսում Սիտաննիի և Խեթական պետություննե­րի կազմավորումն ու հզորացումը, նրանց պայքարը տարածաշրջանում գերիշխանություն ձեռք բերելու համար, որի մեջ էին ներքաշվում և այդ պետությունների միջև ընկած տարածքների բնակիչները, չէին կարող չանդրադառնալ Հայկական լեռնաշխարհի, առաջին հերթին բարձրավանդակի արևմտյան և հարավային շրջանների բնիկների վրա:

Վերջիններս, շարունակելով զարգանալ իրենց ներքին օրինաչափութ­յուններով, միաժամանակ և անմիջականորեն շփվելով այդ պե­տությունների հետ, նրանց հասարակական կյանքի առանձին կողմերի ընդօրինակման քայլեր էին կատարում: Երևան են գալիս ոչ միայն տարբեր մշակույթների պատկանող նյութեր, այլև արքայավայել կերպով կատարված, առաջնորդների ու ցեղային ավագանու ներկայացուցիչներին պատկանող թաղումներ, որոնք փաս­տում են սոցիալական խոր շերտավորումը, հասարակական կյանքում տեղ գտած արմատական փոփոխությունները: Սոցիալական այդ խոր շերտավորումը ընդգծելու են գալիս շարքային համայնականներին պատկանող անշուք, աղքատիկ նյութեր պարունակող դամբարանները որոնք սփված են ողջ տարածաշրջանում:

Բնակավայրերի մոտ սփռվում են տոհմային գերեզմանատները։ Դամբարանների պեղումներից երևում է, որ թաղումը կատարվել է ննջեց­յալներին կարասների, քարարկղների և մեծ սալաքարերից պատ­րաստված տնականման դոլմենների մեջ տեղավորելով։ Կիրառվել է նաև դիակիզում։ Հսկայական դամբարանաշերտերի հնագիտական գտածոների մեջ առանձնանում են ծիսական անոթները, սպիտակ ու կարմիր ներկերով զարդար­ված խեցեղենը, բրոնզե դաշույններ, նետասլաքներ, ուլունքներ ևն:

Անկախ դամբարանի տեսակից, թաղման դիրքը հիմնականում աջ կամ ձախ կողքի, կծկած վերջույթներով պառկեցված վիճակն է: Թաղվածների դեմքը հիմնակա­նում արևելք է դարձված։ աղման ժամանակ օխրա է գործածվել։

Ուշ բրոնզի դար

Մ. թ. ա. XVI դ-ի վերջից մինչև XIII դ-ի 1-ին կեսում նկատելի է ժողովրդագրական մեծ պայթյուն և բնակչության կենտրոնացումը խոշոր բնակավայրե­րում. սկսվում էր վադքաղաքային կյան­քի վերելքը: Առաջացել են հզոր միջնաբերդերով համեմատա­բար խոշոր քաղաքներ (Մոտկանաբերդ, Լազարավան, Լճաշեն, Հոռոմ, Մեծամոր, Վանաձոր, Քարաշամբ ևն): Դրանց մերձակայքում տա­րածվել են գյուղական փոքր, չամրացված բնակավայրեր:

Դարաշրջանի բնակավայրերի գերակշռող մեծամասնությունը, ինչ­պես և նախկինում, կառուցված է բարձունքների վրա ու շրջափակված է ղրանց մակերևույթի առանձնահատկություններին համապատասխան տարված, հզոր որմնահեցեր և աշտարակներ ունեցող, մեկից երեք շարք, կիկլոպյան շարվածք ունեցող պարիսպներով: Վերջիններիս շարվածքում, սակայն, դիտվում են արդեն որոշակի շարքեր, իսկ քարերը հարթ երեսնե­րով դուրս են ուղղված:

Տարածված է եղել ոսկորներ թաղելը (երկրորդական թաղում), որը պարզ դիտվում է կմախքի անատոմիական վիճակից։ Հաճախ են հան­դիպում և հուշադամբարանները, դրանց մեջ կմախքներ չեն հայտնաբեր­վում: Անհատական, զույգային թաղումներին զուգահեռ’ առկա են և խմբակային թաղումներ ու մարդկային զոհաբերություններ:

ՄԵտաղի մշակման կատարելագործմաը հետ զուգահեռ այս ժամանակաշրջանում բրոնզը հաստատուն կերպով սկսեց իր տեղն աստիճանաբար երկաթին զիջել, որն անհամեմատ էժան էր, իսկ հանքավայրերը Հայկական լեռնաշխարհում շատ են։

Պատրաստեց Բագրատ Մովսեսյանը