Ուրարտական թագավորներին հաջողվեց իրենց իշխանության ներքո միավորել Հայկական լեռնաշխարհի տարածքը։ Քանի որ Բիայնա թագավորական դինաստիան ներկայացնող խուրրի-ուրարտական վերնախավը փոքրաթիվ էր՝ արքաներն իրականացնում էին բնակչության տեղաշարժեր՝ նվաճված ցեղերին տեղափոխելով տարբեր երկրամասեր: Թագավորության բնակչության ավելի քան 90 տոկոսը հայեր էին, և այդ տեղափոխությունների ու բռնագաղթերի հետևանքով հայ ժողովրդի կազմավորման գործընթացները խիստ արագացան:
Բիայնա թագավորության անկումը։
Շուրջ կես միլիոն բնակիչների բռնագաղթեցումը միայն Արգիշտի I և Սարդուրի II թագավորների օրոք (մ.թ.ա. 786-735թթ.) լեռնաշխարհի բնակչությանը վերածեց մի մեծ կաթսայի, որի մեջ իրար էին խառնվում տարբեր ցեղերի ներկայացուցիչները: Տոհմա-ցեղային համայնքը վերջապես իր տեղը զիջում է հարևանական կամ աշխարհագրական համայնքին, ինչը, բնակաբաբար, արագացնում էր ժողովրդագրական գործընթացները։
Բիայնա թագավորական տոհմն արագ հայացավ՝ չնայած ավանդույթի ուժով դեռ երկար շարունակում էր թողնել արձանագրություններ ուրարտական (Վանյան) սեպագրերով: Կիմմերական և սկյութական ցեղերի արշավանքները խիստ թուլացրին այն։
Հայկազունների թագավորության վերականգնումը
Մ.թ.ա. VII դարի կեսերին Հայկական լեռնաշխարհի հարավ-արևմուտքում՝ Արմե Շուպրիայի տարածքում վերականգնվում է Հայկազունների իշխանապետությունը՝ Սկայորդու գլխավորությամբ։ Ռուսա II-ից (մ.թ.ա. 685-645թթ.) հետո ուրարտական թագավորների իշխանությունն այդ տարածքի նկատմամբ դառնում է անվանական: Մ.թ.ա. 681թ. Ասորեստանի Սենեքերիմ (Սինաքերիբ) արքայի որդիներ Սարասարը (Սանասարր) և Ադրամելեքը սպանում են իրենց հորը և փախչում Հայաստան: Մովսես Խորենացու հաղորդմամբ՝ նրանց ապաստան է տալիս Սկայորդին՝ բնակեցնելով Ասորեստանի սահմանակցությամբ:
Սկայորդու որդի Պարույրին հաջողվում է իր իշխանության տակ միավորել Վանա լճից Եփրատ գետն ընկած տարածքը և դաշինք կազմել Մարաստանի և Բաբելոնի հետ՝ ընդդեմ Ասորեստանի։ Մ.թ.ա. 612 թվականին նա իր ջոկատներով ակտիվ մասնակցում է Ասորեստանի մայրաքաղաք Նինվեի գրավմանն ու կործանմանը, որից հետո կարգվում թագավոր։ Մ.թ.ա. 609 թվականին մարերը գրավում են ուրարտական մայրքաղաք Տուշպան, նշանակում այնտեղ իրենց դաշնակից տիրակալին, ապա արշավում են հարավ՝ գրավելու Ասորեստանի վերջին կարևոր հենակետ Կարքեմիշը։ Պարույրը ընդարձակում է իր թագավորության սահմանները՝ գրավելով Ասորեստանյան դաշտը, Եփրատից արևմուտք ընկած հողերը՝ մինչև Մաժակ քաղաքը ներառյալ և Սև ծովի ափերը:
Տուշպա-Վանում մ․թ․ա 585 թվականին հաստատվում է նոր իշխանապետություն Երվանդ I գլխավորությամբ։ Հիմքեր կան կարծելու, որ Բիայնա արքայատոհմից իշխանության անցումը հաջորդ արքայատոհմին կատարվել է առանց լուրջ պատերազմական գործողությունների՝ պալատական հեղաշրջման ճանապարհով: Նվաճման իրավունքով Երվանդի և նրա տոհմի ձեռքն է անցնում ոչ միայն Ուրարտական պետության հարստության զգալի մասը, այլև Բիայնա թագավորների բուն տիրույթը հանդիսացող տարածքը, որը այնուհետև վերանվանվում է Երվանդունիք։ Հենվելով ունեցած տնտեսական ու ռազմական գերազանցության վրա՝ մ.թ.ա. մոտավոր 585-580 թվականներին Երվանդը նվաճում է Արմենի-Շուպրիայի թագավորությունը և հայկական մյուս պետական միավորումները։
Այսպիսով մ.թ.ա. 570 թվականներին Հայկական լեռնաշխարհի մեծագույն մասը միավորվում է Երվանդի և նրա ժառանգների իշխանության ներքո։ Մովսես Խորենացին այս նոր արքայական տոհմը անվանում է «Հայկազյանց»։ Հատկանշական է, որ Երվանդունիների օրոք Հայկական լեռնաշխարհում տեղ-տեղ պահպանվել էին այլալեզու ցեղերը, բայց հայ ժողովրդի կազմավորումն ավարտվել էր։
Հայ-մարական հարաբերությունները
Ասորեստանի դեմ մղվող պայքարի ժամանակ հայերը հանդես են եկել ոչ միայն իբրև մարերի դաշնակից, այլև հայերի ու մարերի միջև գոյություն են ունեցել բարեկամական և դաշնակցային իրավահավասար հարաբերություններ, որոնք հաճախ ամրապնդվել են նաև խնամիական կապերով: Հայոց թագավորների կառավարման են հանձնվել Փոքր Ասիայի մարական տիույթները։ Սակայն դաշնակցային իրավահավասար այս հարաբերությունները երկար չեն պահպանվում։
Երվանդը ստիպված ընդունում է Մարաստանի Աստիագես (Աժդահակ) թագավորի (մ.թ.ա. 585-550թթ.) գերիշխանությունը, կնության տալիս իր դուստր Տիգրանուհուն, պարտավորվում տարեկան 50 արծաթ տաղանդ հարկ վճարել և տրամադրել 20 հազարանոց հեծելազոր։
Երվանդ I Սակավակյացը երկար չի դիմանում Մարաստանի գերիշխող դիրքին և մ.թ.ա. մոտ 560 թվականին հրաժարվում է ստանձնած պարտավորություններից։ Աստիագեսը (Աժդահակ) իր զորահրամանատար, պարսից արքա Կյուրոսին հեծյալ ու հետևակ զորքով ուղարկում է Հայաստան՝ ապստամբությունը ճնշելու համար։ Հայոց թադավորը, երբ լուր է ստանում Կյուրոսի մոտենալու մասին, շտապ զորք է հավաքում և մարտակարգ կազմում թշնամու դեմ։ Սակայն Կյուրոսը խորամանկությամբ գերեվարում ու ձերբակալում է հայոց թագավորին և նրա ընտանիքի անդամներին։ Թագաժառանգ Տիգրանի միջնորդությամբ նախկին հիմունքներով, բայց վճարվելիք հարկն ավելացնելու պայմանով՝ հաշտություն է կնքվում Մարաստանի և Հայաստանի միջև։
Հայաստանը և Աքեմենյան Պարսկաստանը
Տիգրան Հայկազունը (մ.թ.ա. մոտ 560-530-ական թթ.) բացի բուն Հայաստանից, իշխում էր նաև Կապադովկիայի, Վրաստանի և Աղվանքի վրա: Նա դաշնակցում է պարսից արքա Կյուրոսի հետ Մարաստանի Աժդահակ արքայի դեմ պատերազմում (մ.թ.ա. 553-550 թթ), իսկ մ.թ.ա. 539 թվականին՝ աջակցում Բաբելոնի նվաճմանը, ինչի համար էլ Կուրոսի կողմից կարգվում է Աքեմենյան կայրության արևմտյան մասի փոխարքա։ Աքեմենյան տոհմի հետ դաշնակցային հարաբերությունները Տիգրանը պահպանեց նաև Կյուրոսի հաջորդի՝ Կամբիսի օրոք, սակայն հայոց արքայի մահից հետո Հայաստանը զրկվում է դաշնակցի կարգավիճակից և Մարաստանի հետ միավորվում մի սատրապության մեջ։ Սա ևս մի պատճառ է դառնում հայոց արքա Վահագնի (մ.թ.ա. մոտ 524-515թթ.) գլխավորությամբ ապստամբության համար։
Մ.թ.ա. 522թ.՝ Կամբիզի անսպասելի մահվանից հետո, Աքեմենյան տերությունում սկսվում են գահակալական կռիվներ, որոնք, ի վերջո, ավարտվում են Դարեհ I-ի (մ.թ.ա. 522-486 թթ.) հաղթանակով:
Մ.թ.ա. 522-521թթ. Աքեմենյան տիրակալությանը հպատակ բազմաթիվ երկրների հետ միաժամանակ Հայաստանը նույնպես ապստամբել է Դարեհ I-ի դեմ, ում մեղադրեցին Կյուրոսի կրտսեր որդի Կարդիային սպանելու և գահը զավթելու մեջ։
Պարսից պատժիչ զորքերի դեմ հայկական զորքերը տվել են հինգ ճակատամարտ, որոնց մասին Դարեհ I-ը պատմում է Բեհիսթուն ժայռին քանդակած իր եռալեզու (հին պարսկերեն, էլամերեն և աքադերեն) տարեգրությունում։ Այդ արձանագրության մեջ Հայաստանր հին պարսկական ձևով անվանված է Արմինա, իսկ աքադերեն՝ Ուրաշտու։
Ւր դեմ առաջացած ապստամբությունը ճնշելու համար սկզբում Դարեհը Արմինա (Հայաստան) է ուղարկում Դադարշիշ անունով իր հայ զորավարին, որի երեք արշավանքներն իր համար անհաջող ընթացք ունեցան։
Հայերը ոչ միայն գլխովին ջախջախել էին պարսկական բանակը և դուրս քշել Հայաստանի սահմաններից, այլև հետապնդել թշնամուն և ներխուժել Ասորեստանի հյուսիսային շրջանները։ Դարեհը նոր բանակ է ուղարկում Հայաստան՝ Վահումիսա անունով պարսիկ զորավարի ղեկավարությամբ, որը երկու ճակատամարտ է տալիս հայերին։ Հայաստանը վերջնականապես կորցնում է իր անկախությունը և դառնում առանձին սատրապություն։
Բեհիսթունյան արձանագրությունը նաև հայտնում է, որ Բաբելոնում Դարեհի դեմ ապստամբում է հայազգի Արախան, ով իրեն հայտարարում է Նաբուգոդոնոսոր IV արքա։ Հատկանշական է, որ Արախան նշվում է որպես Հալդի աստծո երկպագու։ Ըստ այդմ՝ մ.թ.ա. 520-ական թթ. հայերի մոտ շարունակվում է Հալդի-Հայկ աստծո պաշտամունքը, մյուս կողմից արձանագրությունը վկայում է Բաբելոնի և Հայաստանի կապի մասին: Առկա է վարկած, թե Բաբելոնի ապստամբությունը կարող էր ուղղորդվեր Հայաստանից, ինչը տարածաշրջանային ազդեցության ուղղակի վկայություն է:
Այսպիսով՝ մ.թ.ա. 520թ. Հայաստանը ճանաչում է Աքեմենյանների գերիշխանությունը, բայց պարսիկներր ևս ստիպված գնում են զիջումների: Հայաստանամ շարունակում էին իշխել Հայկազուն-Երվանդունիները, որոնք հատում էին սեփական դրամ և վայելում լիակատար ներքին ինքնավարաթյուն։ Աքեմենյանները նրանց հաճախ հանձնարարում էին սատրապի պաշտոնը։ Հայաստանը Աքեմենյան կայրությանը որպես հարկ տարեկան վճարում էր 400 արծաթ տաղանդ և 20000 ձի։
Մ.թ.ա. VI դարի վերջից մինչև V դարի վերջը Հայաստանի սատրապ-թագավորներ են հիշատակվում Հյուդարնես I-ը, Հյուդարնես II-ը, Հյուդարնես III-ը և Արտաշիրը: Վերջինիս հաջորդել է Երվանդ II-ը (մ.թ.ա. մոտ 404-360), որն ամուսնացած էր աքեմենյան արքա Արտաքսերքսես II-ի (մ.թ.ա. 404-358 թթ.) դստեր Հռոդոգունեի հետ: Հայոց արքան հատել է սեփական պատկերով ոսկեդրամ։ Ինչպես հայտնում է հույն պատմագիր Քսենոփոնը իր «Անաբասիս» աշխատության մեջ՝ Հայաստանի արևմտյան մասը ուներ իր կառավարիչը (հյուպարքոս)՝ Տիրիբասը, ով ենթարկվում էր Երվանդ II-ին։
Մ.թ.ա. 380-ական թթ. Երվանդ II-ը գլխավորել է Փոքր Ասիայի սատրապությունների ապստամբությունր Արտաքսերքսես II-ի դեմ: Ապստամբության պարտությունից հետո հաշտվել է պարսից թագավորի հետ և շարունակել գահակալել մինչև մ.թ.ա. մոտ 360թ.: Այնուհետև նշանակվել է Միսիայի սատրապ: Ըստ հունարեն մի արձանագրության Երվանդ II-ը կյանքի վերջին տարիներին հանգրվանել է Հունաստանում, որտեղ մահացել է մ.թ.ա. 344 թվականին:
Հայտնի է, որ աքեմենյան վերջին տիրակալ Դարեհ III Կոդոմանոսը նախքան գահին բարձրանալը եղել է Հայաստանի սատրապ Արտաշիր անվամբ։ Մ.թ.ա. 336 թվականին նա բազմում է կայրության գահին։ Հայաստանի սատրապ է դառնում Հայկազուն-Երվանդունիների տոհմի ներկայացուցիչ Երվանդ (Օրոնտես) III-ը. որին վիճակված էր վերականգնել Հայաստանի անկախությունը:
Երվանդունեիների թագավորության պետական կարգը
Հայաստանը կառավարման համակարգը ժառանգություն ստացավ Ուրարտուից։ Մ.թ.ա. VII-VI դարերում Հայկազուն-Երվանդունիների տոհմի արքաները կրում էին «Հայոց թագավոր» տիտղոսը։ Արքան երկրի գերագույն տերն էր, գլխավոր հրամանատարը, նրա իրավասությունն էր պատերազմ հայտարարելը, այլ երկրների հետ պայմանագրեր կնքելը, նոր քաղաքներ ու ամրոցներ հիմնադրելը և դրանց անվանակոչելը։
Արքայից հետո երկրի կարևորագույն դեմքը քրմապետն էր, ով հոգևոր գերագույն առաջնորդ լինելուց բացի, նաև երկրի գլխավոր դատավորն էր և արքայի գլխավոր խորհրդականը: Ի տարբերության վաղ թեոկրատական պետությունների, որտեղ արքան նաև քրմապետն էր, այս ժամանակաշրջանում արքայի և քրմապետի պաշտոններն առանձնացել էին։ Այդ կարևորագույն պաշտոնն արքայական ընտանիքի ձեռքում էր և սովորաբար քրմապետ էր դառնում արքայի եղբայրը: Արքան երկիրը կառավարում էր արքունիքի և արքունի գործակալների միջոցով։ Հիշատակվում են զորավար սպարապետներ, մատռվակներ, դպիրներ և այլն:
Մ.թ.ա. 521-331թթ. Հայկազուն-Երվանդունիները շարունակում էին իշխել սատրապի կարգավիճակով։ Նույն ժամանակահատվածում Հայաստանի արևմտյան մասն ուներ իր կառավարիչը(հյուպարքոս), որը ենթարկվում էր սատրապին։ Մ.թ.ա. 418 թվականի բաբելոներեն մի փաստաթղթում Արևմտյան Հայաստանի վարչական կենտրոնն է հիշատակվում Մելիդը(Մալաթիա)։ Ալեքսանդր Մակեդոնացու դեմ աքեմենյան վերջին տիրակալ Դարեհ III-ի կողմից պարտված Գավգամելայի ճակատամարտում (մ․թ․ա 331թ.) հիշատակվում են Մեծ և Փոքր Հայքերը՝ որպես առանձին միավորներ՝ իրենց կառավարիչներով։
Նախորդը՝
Արարատյան տերության ճգնաժամը
