Մ.թ.ա. III դարի վերջերին Հայաստանն ուժեղ ճնշման ենթարկվեց իր հարևան երկրների՝ Սելևկյան պետության, Ատրպատականի և Վրաստանի կողմից, որոնք նույնիսկ մի շարք երկրամասեր խլեցին։ Բայց երկու տասնամյակ անց փոխված միջազգային իրավիճակը հնարավորություն ստեղծեց ոչ միայն վերականգնել անկախությունը, այլև վերադարձնել կորցրած տարածքները։ Մեծ Հայքում հաստատվում է նոր՝ Արտաշեսյանների դինաստիան, որը միտված է հասնելու տարածաշրջանային գերիշխանության։
Հայաստանը Սևլևկյան տերության կազմում
Սելևկյան պետության կարճատև գերիշխանության տարիներին (մ.թ.ա. 200-190թթ.) Անտիոքոս III արքան Հայաստանը տկարացնելու և իր տիրապետությունն այնտեղ ամրապնդելու նպատակով այն տրոհեց չորս կուսակալ-զորավարությունների՝ Մեծ Հայքի, Փոքր Հայքի, Ծոփքի և Կոմմագենեի միջև:
Սակայն մ.թ.ա. 190 թ. Մագնեսիա քաղաքի մոտ տեղի ունեցած վճռական ճակատամարտում Հռոմի հանրապետության զորաբանակը Լուկիոս Կոռնելիոս Սկիպիոնի հրամանատարությամբ ծանր պարտության մատնեց Անտիոքոս III-ին և նրան հարկադրեց հրաժարվել փոքրասիական տիրույթներից:
Օգտվելով միջազգային բարեպատեհ իրավիճակից` Մեծ Հայքում անկախ թագավոր հռչակվեց նրա կուսակալ Արտաշեսը, Փոքր Հայքում՝ Միհրդատը, Ծոփքում` Զարեհը, իսկ Կոմմագենեում` Պտղոմեոսը: Արտաշեսն և Զարեհը դաշինք են կնքում հռոմեացիների հետ։
Ենթադրվում է, որ Մեծ Հայքի և Ծոփքի արքաներ Արտաշեսր և Զարեհը սերել են Հայկագյան-Երվանդունի հնամենի արքայատոհմի ճյուղերից: Ստրաբոնի համաձայն` երկու թագավորների օրոք Հայաստանի բնակչությունը դարձել էր միալեզու:
Մեծ Հայքի թագավորության վերելքը
Արտաշես I-ը (մ.թ.ա. 189-160թթ.) իր գահակալման սկզբում վերամիավորեց Մեծ Հայքից անդամահատված հողերը։ Իր թագավորության սկզբում արշավեց դեպի արևելք և հասել Կասպից ծովի ափերը, որի արդյունքում Մեծ Հայքին են միացվել Փայտակարանը, Պարսպատունիքը և Կասպեից երկիրը:
Այնուհետև արշավանք է ձեռնարկվել դեպի հյուսիս, որտեղ հարևան Վիրքը զավթել էր հայկական Գուգարք և Կղարջք երկրամասերը։ Արտաշեսի հանձնարարությամբ Սմբատ Բագրատունի զորավարը ջախջախում է վրացական բանակր և վերադարձնում զավթած տարածքները: Վրացական աղբյուրը հավաստում է, որ վրացիները պարտավորվում են դրամ հատել Արտաշես արքայի պատկերով և անհրաժեշտության դեպքում նրան զորք տրամադրել:
Արևմուտքում Արտաշեսը Մեծ Հայքին վերադարձրել է Կարնո երկիրը, Եկեղիք ու Դերջան գավառները, իսկ հարավում՝ սելևկյան Անտիոքոս IV-ի դեմ մղված երկարատև ու համառ կռիվներից հետո Տմորիք երկրամասը: Սյունիքը, Արցախը և Ուտիքը այդ ժամանակ նույնպես Հայաստանի անբաժանելի մասն էին կազմում։ Փոքր Հայքի, Ծոփքի, Կոմմագենեի վերամիավորման փորձերում Արտաշես I-ը հաջողության չհասավ Հռոմի և Կապադովկիայի միջամտության պատճառով:
Արքան ստեղծեց ազգային հզոր զորաբանակ և այն բաժանեց չորս սահմանակալ զորաթևի: Մեծ Հայքի տարածքը բաժանվեց 120 վարչամիավորի (ստարտեգիաների), կարգավորվեց կառավարման համակարգը և գործակալությունները: Հազարապետության, քրմապետության և սպարապետության առաջնահերթ գործակալությունները Արտաշեսը հանձնարարեց որդիներին, իսկ թագադիր ասպետության գործակալությունը՝ իր դայակ Սմբատ Բագրատունուն։
Օգտագործելով Հռոմի և փոքրասիական որոշ երկրների հակասելևկյան հակվածությունը՝ Արտաշես I-ը վարում էր Սելևկյան տիրապետության թուլացման և կազմալուծման քաղաքականություն։ Բայց նա չդաշնակցեց Հռոմի հետ, նույնիսկ առժամանակ հյուրընկալեց և ապաստան տվեց Հռոմի անհաշտ թշնամուն՝ Կարթագենի զորավար Հաննիբալին։
Արտաշեսի օրոք Մեծ Հայքը դարձավ Առաջավոր Ասիայի ազդեցիկ պետություններից մեկը, որը կարևոր դեր էր խաղում տարածաշրջանի քաղաքական կյանքում: Այսպես, երբ մ.թ.ա. 183-179 թվականներին պատերազմ բռնկվեց Փոքր Ասիայում մի կողմից՝ Պոնտոսի ու Փոքր Հայքի, իսկ մյուս կողմից՝ Կապադովկիայի, Բյութանիայի ու նրանց դաշնակիցների միջև: Արտաշես I-ը, պահպանելով չեզոքություն, ակտիվորեն ներազդեց կողմերի վրա, և նրա միջնորդական առաքելության շնորհիվ պատերազմը դադարեց: Կողմերի միահամուռ ցանկությամբ, որպես հեղինակավոր ու հարգված գահակալ՝ նա իրավարարի կարգավիճակով հրավիրվեց մասնակցելու հաշտության պայմանագրի կնքմանը: Դիվանագիտական նուրբ ու ճշգրիտ քայլերով Արտաշեսը կարողացավ պայմանագրում հատուկ կետ մտցնել, որով Պոնտոսի հաշվին ընդարձակվեց Փոքր Հայքի տարածքը: Դա, անշուշտ, հետագայում Փոքր Հայքն իր թագավորությանը միացնելու հեռահար քայլ էր։
Մ.թ.ա. 165թ. Արտաշես I-ը հակահարված հասցրեց Սելևկյան արքա Անտիոքոս IV Եպիփանեսին, ետ մղեց նրա հարձակումը Մեծ Հայքի վրա: 162թ. սելևկյան կուսակալ Տիմարքոսը Մարաստանում ապստամբություն բարձրացրեց և իրեն հայտարարեց թագավոր։ Արտաշեսը, որի համար խիստ ցանկալի էր Սելևկյան թագավորության հետագա թուլացումը և Հայաստանի համար նրա անվտանգ դարձնելը՝ ընդառաջեց Տիմարքոսի ցանկությանը և դաշինք կնքեց նրա հետ։ Արտաշեսի ցույց տված ռազմական օգնությամբ Տիմարքոսը ոչ միայն ամրապնդեց իր դիրքերը Մարաստանում, այլև սելևկյաններից գրավեց Հյուսիսային Միջագետքը: Մ.թ.ա. 160 թվականին Տիմարքոսը Բաբելոնում սպանվեց։
Արտաշես I-ը հասավ մինչև Կովկասյան Մեծ լեռնաշղթա, հակահարված հասցրեց կովկասյան ցեղերին, կանխեց նրանց հրոսակային արշավանքները դեպի Մեծ Հայք: Ալանների հետ կնքվեց հաշտության պայմանագիր, որն ամրապնդվեց Արտաշեսի և ալանաց արքայադուստր Սաթենիկի ամուսնությամբ:
Արտաշիսյան բարեփոխումները
Արտաշեսը Հին աշխարհի ականավոր ռազմական ու քաղաքական գործիչներից է: Նա ունեցել է միջազգային մեծ ճանաչում և հեղինակություն: Արտաշեսի մասին տեղեկություններ են պահպանվել հայկական, հունահռոմեական, վրացական սկզբնաղբյուրներում, արամեատառ վիմագիր արձանագրություններում:
Արտաշես I-ը ծնվել է մոտ մ.թ.ա. 230 թվականին մեծատոհմիկ Զարեհի ընտանիքում, բայց թագավոր հռչակվելուց հետո իրեն կոչել է Երվանդական արքայատան շառավիղ:
Նրա օրով զգալի առաջընթաց ապրեց երկրի տնտեսությունը, զարգացան երկրագործությունը, արհեստագործությունը, առևտուրը: Մասնավոր հողատերերի և գյուղական համայնքների միջև սրված հակասությունները մեղմելու նպատակով Արտաշես I մ.թ.ա. 180թ. հրամանով նրանց հողերի սահմաններում հաստատվեցին հատուկ քարեր:
Արտաշես I-ը խրախուսեց քաղաքների և հելլենիստական քաղաքակրթության զարգացումը: Նա իր հոր՝ Զարեհի անունով հիմնեց հինգ քաղաք, որոնցից երեքը կոչվեցին Զարեհավան, իսկ երկուսը՝ Զարիշատ։
Մ.թ.ա. 185թ. Արտաշես I-ը Երասխ և Մեծամոր գետերի հին հուների միախառնման մոտ հիմնեց Մեծ Հայքի նոր մայրաքաղաք Արտաշատը։ Հույն պատմիչ Պլուտարքոսի հավաստմամբ՝ քաղաքի տեղանքն ընտրեց և հատակագիծը կազմեց Կարթագենի զորավար Հաննիբալը, որն առժամանակ ապաստանել էր Հայոց թագավորի արքունիքում: Նկատի ունենալով քաղաքի անառիկ դիրքը՝ հունա-հռոմեական պատմիչներն այն անվանել են «Հայկական Կարթագեն»: Կարճ ժամանակամիջոցում Արտաշատը դարձավ արհեստագործության, առևտրի և հելլենիստական մշակույթի խոշոր կենտրոն: Մայրաքաղաքը ստացավ նաև դրամ հատելու իրավունք։
Հարևան հելլենիստական պետությունների օրինակով Արտաշեսը Մեծ Հայքում սահմանում է նաև թագավորի և նրա նախնիների պաշտամունքը: Արտաշատում կառուցված Անահիտի տաճարում նա տեղադրում է նաև իր հայրական և մայրական նախնիների արձանները։ Հատկանշական է, որ նրանց թվում էին Հայկազուն-Երվանդունիներն ու Աքեմենյան տիրակալները։ Սրանց ևս ժողովուրդը պետք է երկրպագեր և զոհեր մատուցեր՝ որպես աստվածներ։ Թագավորի աստվածացումը և նրա նախնիների պաշտամունքի հաստատումը բարձրացնում էր թագավորական իշխանության հեղինակությունը ժողովրդի աչքում։ Իր ծավալուն գործունեության համար նա ստացավ Բարեպաշտ անունը։
Արտաշեսը կարգադրեց ճշգրտել հայկական օրացույցը, հստակեցնել տոմարը, կազմակերպել նավագնացություն լճերի և նավարկելի գետերի վրա։
Մեծ Հայքի թագավորության ընդարձակվելն ու հզորանալը պայմաավորված էր նրանով, որ Արտաշեսի գրաված նահանգների բնակչության մեծ մասը, բացի Կասպիանե երկրամասից, հայեր էին։ Արտաշեսը ոչ թե գրավում էր այս կամ այն երկրամասը, այլ միավորում հայկական հողերը մի միասնական պետության մեջ, իր ավարտին էր հասցնում հայ ժողովրդի կազմավորման ընթացքը և քաղաքական իշխանությամբ ամրապնդում այն։
Արտաշիսյան թագավորական դինաստիայի հիմնումը
Մ.թ.ա. 160-115 թվականներին Մեծ Հայքում գահակալել են Արտաշես I-ի ավագ որդի Արտավազդ I-ը։ Նրա օրոք պարթևական Միհրդատ II թագավորը (մ.թ.ա. 123-88թթ.) իր էքսպանսիոն քաղաքականությունն ուղղում է դեպի Մեծ Հայք։ Այս պատերազմում թեև Հայաստանը չէր նվաճվել պարթևների կողմից, բայց Արտավազդը ստիպված է եղել ընդունել Միհրդատ II-ի գերիշխանությունը և ժառանգ չունենալու պատճառով իր եղբորորդուն՝ Տիգրանին, պատանդ տալ պարթևներին։
Արտավազդին հաջորդել նրա կրտսեր եղբայր Տիրան-Տիգրան I-ը (մ.թ.ա. 115-95թթ.), որի գործունեության մասին տեղեկություններ չեն հասել:
ՏԵՍ ՆԱԵՒ՝
Երվանդունիներ․
Համահայկական պետությունը մ․թ․ա VI -V դդ․
Մեծ Հայքը մ․թ․ա IV – III դարերում
Արտաշիսյաններ․
Մեծ Հայքի դարձը աշխարհակալ տերության
Մեծ Հայքի աշխարհակալության անկումը
Մեծ Հայքի պետական ճգնաժամը I դարերում
