Արարատի մարզ

Արարատի մարզը գտնվում է  Հայաստանի Հանրապետության հարավ-արևմուտքում, ամենամեծն է գյուղական բնակչությամբ:

 Մարզը զբաղեցնում  է ՀՀ տարածքի 7%-ը, իր մեջ ընդգրկում Արտաշատի, Արարատի և Մասիսի տարածաշրջանները: Մարզկենտրոնն է Արտաշատ քաղաքը:

Տարածքը 2096.0 քառ.կմ է

Բնակչությունը` 258.4 հազար (2017-ի հունվարի 1-ի դրությամբ)

Սահմանակից է Երևանին, ՀՀ Արմավիրի, Կոտայքի (հյուսիսում), Գեղարքունիքի (արևելքում) մարզերին, պետական սահմանով՝ Թուրքիային (արևմուտքում) և Նախիջևանի Հանրապետությանը (հարավում):

Արարատի մարզի քաղաքները

Մարզի քաղաքները 4-ն են՝ Արտաշատ, Արարատ, Մասիս, Վեդի

Մարզկենտրոն Արտաշատ քաղաքը (քաղաք՝ 1961-ից) գտնվում է Երևանից 30 կմ հեռավորության վրա (հայոց պատմական մայրաքաղաք Արտաշատից 10 կմ հյուսիս-արևմուտք), զբաղեցնում է շուրջ 800 հա տարածություն: 2016թ. տարեսկզբին բնակչության թիվը կազմել է 20.7 հազար մարդ: Հանրապետության քաղաքների մեջ բնակչության թվով 8-րդն է: Հիմնադրել են Պարսկաստանի Խոյ և Սալմաստ գավառներից եկած հայերը ռուս-պարսկական պատերազմից (1828) հետո և կոչել Հայաստանի պատմական մայրաքաղաք Արտաշատի (մ. թ. ա. IV դ.) անունով:

Քաղաքի արդյունաբերության հիմնական ուղղությունը մշակող արդյունաբերությունն է, որի մեջ հատկապես առանձնանում են սննդամթերքի և ըմպելիքի արտադրությունը (մրգերի, բանջարեղենի վերամշակում և պահածոյացում, թորած ալկոհոլային խմիչքներ), ինչպես նաև ոչ մետաղական հանքային այլ արտադրանքի արտադրությունը (կղմինդրի, աղյուսի և թրծված կավից շինարարական արտադրատեսակների, բնական քարերից երեսպատման նյութերի արտադրություն): Քաղաքի տնտեսական կյանքում էական դեր ունի նաև գյուղատնտեսությունը, որի հիմնական ուղղությունը բուսաբուծությունն է:

Գործում են 6 հանրակրթական դպրոց,  7 պետական մանկապարտեզ, 3 երաժշտական, արվեստի և մարզական դպրոցներ, քոլեջ, հայրենագիտական թանգարան, Ամո Խարազյանի անվան պետական թատրոնը, զբոսայգի, մարզական համալիր, մշակույթի կենտրոն (Շառլ Ազնավուրի անվան) ևն:

  Արտաշատի տարածքում գոյություն է ունեցել մ.թ.ա. V- IV հազարամյակների եզակի մի բնակավայր, որի նյութերը սփռվում են Հայաստանի վաղ երկրագործական շրջանի պատմության վրա։

Արարատ քաղաքը (հիմնադրվել է 1931-ին, ունենալով Դևալու, Դավալի կամ Դևալու անվանումները, 1947-ին  Արարատ լեռից ստացել է ներկայիս անունը, քաղաք է 1962-ից) գտնվում է Երևանից 47 կմ հեռավորության վրա: Հանրապետության քաղաքների մեջ 12-րդ է: Տարածքը 3,6 ք.կմ է: 2016թ. տարեսկզբին բնակչության թիվը կազմել է 20.3 հազար մարդ:

Հայտնի է որպես արդյունաբերական կենտրոն: Քաղաքի արդյունաբերության հիմնական ուղղությունը մշակող արդյունաբերությունն է, որի մեջ իր գերակշիռ տեղն ունի ոչ մետաղական հանքային և այլարտադրանքների արտադրությունը (ցեմենտի, կրի և ասբոցեմենտային իրերիարտադրություն): Հայտնի են «Արարատցեմենտ» և Արարատի ոսկու կորզման  (միակը Հայաստանում) ձեռնարկությունները:

Գործում են 6 հանրակրթական, արվեստի միջնակարգ (Ղազարոս Սարյանի անվան) և մարզական դպրոցներ, 2 քոլեջ (1-ը’ բժշկական), մանկապատանեկան ստեղծագործալան կենտրոն, Վազգեն Սարգսյանի տուն-թանգարանը, Սբ Հակոբ եկեղեցին (1866): Քաղաքային այգում տեղադրված են Առաջին աշխարհամարտի (1914-18), Մեծ եղեռնի (1915), Արցախյան պատերազմի (1991-94) զոհերի հիշատակը հավերժացնող հուշակոթողները:

Վեդի քաղաքը  (քաղաք՝ 1995-ից) գտնվում է Վեդի գետի աջ ափին, Երևանից 48 կմ հեռավորության վրա: Նախկինում ունեցել է Բեյուկ Վեդի, Բեյուք Վեդի, Բոյուք Վեդի, Վեդի Մեծ, Վեդի Վերին, Վետե, Վետի անվանումները: Առաջին անգամ Վեդին հիշատակվում է 13-րդ դարում Ստեփանոս Օրբելյանի «Պատմություն Սիսական աշխարհի» աշխատության մեջ: Վեդի է վերանվանվել 1946 թ-ին: Ըստ վարկածի՝  անվանումը առաջացել է պարսկերենից և նշանակում է «կիրճ»։ Հանրապետության քաղաքների մեջ 27-րդ է: Տարածքը 3,5 ք.կմ է: 2016թ. տարեսկզբին բնակչության թիվը կազմել է 11.6 հազար մարդ: Բնակչության նախնիների մի մասը 1915-1920թթ. գաղթել է Արևմտյան Հայաստանի Վանի, Շատախի, Մուշի գավառներից, իսկ նոր ժամանակներում` Մարտունու, Սիսիանի և Եղեգնաձորի շրջաններից:

Քաղաքի արդյունաբերությանհիմնական ուղղությունը մշակող արդյունաբերությունն է, որում կարևոր տեղ է զբաղեցնումբնական քարերից երեսպատման նյութերի, էլեկտրական հսկիչ սարքերի ու սարքավորումների, պլաստմասսաներից պատրաստվող շինարարական իրերի արտադրությունը: Հատկապես նկատելի է տրավերտինի քարերի մշակման արտադրամասը իր սալիկների արտադրությամբ: Նրա արտադրանքն իրացվում է ինչպես շրջանի, այնպես էլ հանրապետության սահմաններից դուրս: Քաղաքիտնտեսական կյանքում էական դեր ունի նաև գյուղատնտեսությունը, որի հիմնական ուղղությունը դաշտավարությունն է:

Գործում են 3 հանրակրթական, գեղարվեստի և երաժշտական դպրոցներ:

Մասիս քաղաքը (քաղաք՝ 1995-ից) գտնվում է Հրազդան գետի ձախ ափին, Երևանից 14 կմ հեռավորության վրա: Հանրապետության քաղաքների մեջ 10-րդ է: Տարածքը բնակեցված է եղել հնագույն ժամանակներից, հայտնաբերվել է մ. թ. ա. V-IV հազարամյակների բնակատեղի: Նախկինում ունեցել է Զանգիբասար, Հրազդան ավան անվանումները։ Մինչև 1950 թ. քաղաքը կրում էր Ուլուխանլի անվանումը։ Մասիս է անվանվել է 1950-ին: Երևանի արբանյակ քաղաքներից է: 2016թ. տարեսկզբին բնակչության թիվը կազմել է 20.5 հազար մարդ:

Խոշոր երկաթուղային ապրանքային կայան է, որն ունի միջմարզային նշանակություն և սպասարկում է Երևան քաղաքին:Քաղաքի արդյունաբերության հիմնական ուղղությունը մշակող արդյունաբերությունն է, որի մեջ գերակշիռ տեղ է զբաղեցնում սննդամթերքի արտադրությունը (մրգերի, բանջարեղենի վերամշակում), թղթից և ստվարաթղթից արտադրատեսակների արտադրություն և ծխախոտ ապրանքների արտադրությունը (ծխախոտի խմորում՝ ֆերմենտացիա):

Գործում են 5 հանրակրթական, երաժշտական (Առնո Բաբաջանյանի անվան), գեղարվեստի, մարզական դպրոցներ, պետական գյուղատնտական քոլեջ, Մասիսի Սբ. Գևորգ նորակառույց եկեղեցին (2009-ից):

Մարզի տնտեսությունը և հասարակական կյանքը

ՀՀ Արարատի մարզը հանրապետության տնտեսապես զարգացած մարզերից է: 2016թ.-ին մարզի տնտեսության հիմնական հատվածների տեսակարար կշիռները ՀՀ համապատասխան ճյուղերի ընդհանուր ծավալում կազմել են. արդյունաբերություն` 12.6 %, գյուղատնտեսություն ` 15.4 %, շինարարություն` 3.8 %, մանրածախ առևտուր` 3.1 %, ծառայություններ` 1.5 %

Խորհրդային տարիներին ներկայիս Արարատի մարզն ընդգրկող քաղաքներում, շրջաններում առկա էր արդյունաբերական հզոր համալիր` որն ընդգրկում էր արդյունաբերության բոլոր ճյուղերը: Անկախության տարիների ընթացքում մարզի արդյունաբերությունը ենթարկվել է կառուցվածքային փոփոխությունների, չնայած առաջատար է մնացել գյուղմթերքների մշակող արդյունաբերությունը, զգալիորեն բարձրացել է սննդի արդյունաբերության տեսակարար կշիռը: Իրենց դիրքերը զիջել են մեքենաշինությունը և սարքաշինությունը: Մարզի արդյունաբերական համալիրում ըստ արտադրության ծավալի արդյունաբերության ներուժը կենտրոնացված է Արարատի տարածաշրջանում:

Մարզի տնտեսության ներկայիս հիմքը   գյուղատնտեսությունն է: Այն հիմնականում մասնագիտացած է խաղողագործության, պտղաբուծության և բանջարաբուծության մեջ: 

Արդյունաբերության առաջատար ուղղությունները սննդամթերքի, ներառյալ` խմիչքների, արտադրություններն են և այլ ոչ մետաղական հանքային արտադրատեսակների արտադրությունը: Մարզի բազմաճյուղ արդյունաբերության հիմնական և գլխավոր ուղղությունը մշակող արդյունաբերությունն է, որի մեջ առավել զարգացած են սննդամթերքի և ըմպելիքի արտադրությունը (մրգերի, բանջարեղենի վերամշակում և պահածոյացում, թորած ալկոհոլային խմիչքների արտադրություն), ծխախոտի արտադրությունը (ծխախոտի խմորում` ֆերմենտացիա) և ոչ մետաղական հանքային արտադրանքի արտադրություն (ցեմենտի, կրի, ասբոցեմենտային իրերի արտադրություն, քարի կտրում և վերամշակում):

Մարզում զարգացած է նաև արդյունագործական ձկնաբուծությունը: Ձկնաբուծական տնտեսությունների ջրային մակերեսը կազմել է մոտ 4086 հա:

Մարզի գյուղատնտեսական նշանակության հողերը կազմում են 156 901.71 հա կամ մարզի վարչական տարածքի 75.2%-ը (մշակվում է շուրջ 87%-ը), մարզում հատուկ պահպանվող տարածքները կազմում են ընդհանուր հողատարածքի 13.8%-ը,

Հայտնի են «Մանանա Գրեյն», Ավշարի գինու և կոնյակի, «Վեդի Ալկո»,, Այգեզարդի գինու, գինու-կոնյակի 10-ից ավելի խոշոր գործարանները, «Արարատ – ցեմենտ», «Ոսկու կորզման ֆաբրիկան», Արտաշատի, Արարատի, «Արտֆուդ» պահածոների, «Մասիս տոբակո», «Ինտերնեշնլ Մասիս տոբակո» գործարանները և այլ ընկերություններ:

Մարզում կան 4 բժշկական կենտրոններ, 1 ծննդատուն, 1 առողջության կենտրոն, 4 ՀՀՀ կենտրոններ, 50 բուժամբուլատորիաներ:

Գործում են 78 մանկապարտեզ, 23 նախակրթարաններ, 112 հանրակրթական, 21 երաժշտական, արվեստի, գեղարվեստի դպրոցներ, մանկապատանեկան ստեղծագործական կենտրոններ, 6 քոլեջ, 1 բարձրագույն ուսումնական հաստատություն` «Արտաշատ» համալսարանը, 1 պետական նախնական մասնագիտական (արհեստագործական) ուսումնական,  4 պետական միջին մասնագիտական ուսումնական հաստատություններ, 83 մշակույթի տներ ևն:

Արարատի մարզում այսօր գործում է 96 գրադարան, որից 86-ը` գյուղական, 6-ը` քաղաքային, 2-ը` մանկական, 1-ական` մարզային կենտրոնական եւ տարածքային կենտրոնական:

2015թ. մարզի տնտեսապես ակտիվ բնակչության թվաքանակը կազմել է ընդհանուր բնակչության 53.1%-ը: Աղքատության մակարդակը մարզի բնակչության 27.3 % է: Գործազրկության խնդիրը ավելի խիստ է քաղաքային համայնքներում:

Տրանսպորտ և կապ

ՀՀ Արարատի մարզի տարածքով է անցնում Երևան–Երասխ երկաթուղին և Մ-2՝ Երևան–Երասխ-Գորիս-Մեղրի-Իրանի Իսլամական Հանրապետության սահման միջպետական նշանակության ավտոճանապարհը, որը հանդիսանում է Հյուսիս-Հարավ ճանապարհային միջանցքի մի հատվածը:

Մարզն իր մեջ ներառում է 95.0 կմ երկաթուղի, 103.6 կմ միջպետական նշանակության, 151.5 կմ հանրապետական նշանակության և 354.8 կմ մարզային (տեղական) նշանակության ընդհանուր օգտագործման ավտոմոբիլային ճանապարհներ

Մարզում գործում են ավտոբուսային և միկրոավտոբուսային 28 ներմարզայիներթուղիներ, (17 ավտոբուսային և 11 միկրոավտոբուսային) 25 միջմարզային երթուղիներ (13ավտոբուսային և 12 միկրոավտոբուսային), ինչպես նաև Երևան-Երասխ էլեկտրագնացքը, որոնք հնարավորություն են տալիս մարզի ազգաբնակչությանը ճանապարհորդելու մարզի ներսում և դեպի ազգային կենտրոններ:

ՀՀ Արարատի մարզի տարածքում բջջային հեռախոսակապը և շարժական ինտերնետ կապն ապահովվում է հանրապետություն գործող բոլոր օպերատորների կողմից՝ «Բիլայն», «ՎիվաՍել-ՄՏՍ», «Յուքոմ»: «Ռոստելեկոմը» Արտաշատ, Մասիս և Արարատ քաղաքներում մատուցում է ֆիքսված հեռախոսակապի, ինտերնետ հասանելիության և նոր սերնդի IP հեռուստատեսության ծառայություններ ֆիզիկական անձանց և կորպորատիվ հաճախորդների համար: «Արանեա» ընկերությունը մարզում մատուցում է գերարագ ինտերնետի և IP հեռուստատեսության ծառայություններ: Մարզի բնակավայրերը 100%-ով ապահովված են բջջային և ինտերնետ ծածկույթով՝ օպտիկամանրաթելային և եթերային-շարժական, ինտերնետի որակը բավարար է:

Մարզում լարային հեռախոսակապ ապահովում է «ԱրմենՏելը» և «Ռոստելեկոմը»՝ 4 քաղաքներում: Լարային հեռախոսակապ առկա է մարզի 18 համայնքներում` 20560 բաժանորդներով: Մարզի բնակավայրերում գործում են «Հայփոստ» ՓԲԸ-ի 95 փոստայինբաժանմունքներ:

Արարատի եթերային հեռուստահաղորդումները հեռարձակվում են «Հայաստանի հեռուստատեսային և ռադիոհաղորդիչ ցանց» ՓԲԸ Արարաըի տարածքային բաժնի կողմից սպասարկվող թվային կայանների միջոցով: Մարզի տարածքում հեռարձակվում են Հ1, Հ2, «RTR-PLANETA», «Արմենիա», «Կենտրոն», «Շանթ», «Երկիր Մեդիա», «Շողակաթ» և մարզի տարածքում տեղակայված՝ «Արարատ» հեռուստաընկերությունների ծրագրերը:Մարզի ամբողջ տարածքը ընդգրկված է թվային հեռուստահաղորդումների ծածկույթում:

Լույս են տեսնում «Արարատ» (1996-ից) մարզային պաշտոնաթերթը, «Արտաշատ» (1958) թերթը: