Արարատի մարզ

Արարատի մարզը գտնվում է  Հայաստանի Հանրապետության հարավ-արևմուտքում, ամենամեծն է գյուղական բնակչությամբ: Մարզը զբաղեցնում  է ՀՀ տարածքի 7%-ը, իր մեջ ընդգրկում Արտաշատի, Արարատի և Մասիսի տարածաշրջանները: Մարզկենտրոնն է Արտաշատ քաղաքը:

Տարածքը 2096.0 քառ.կմ է
Բնակչությունը` 258.4 հազար (2017-ի հունվարի 1-ի դրությամբ)

  Արարատի մարզը կազմավորվել է 1995 թվականի ապրիլի 12-ին:

 Անցյալում ընդգրկել է Մեծ Հայքի Այրարատ աշխարհի Ոստան Հայոց, Ուրծ, Արած գավառները և Մազազ գավառի մի մասը, Արևելյան Հայաստանը Ռուսաստանին միանալուց հետո’ Երևանի նահանգի մի մասը:

 1918 – 1920 թթ Հայաստանի Հանրապետության՝ Երևանի նահանգի մասն է, ՀՍԽՀ տարիներին այստեղ էին Արարատի (մինչև 1968 թվականը – Վեդու), Մասիսի (մինչև 1953 թ.` Զանգիբասարի շրջան, 1953-1969 թ.-ին մտել է Էջմիածնի ու Արտաշատի շրջանների մեջ, 1969 թ.՝ վերակազմավորվել) և Արտաշատի շրջանները:

 Մարզը ներառված է Հայաստանյաց առաքելական եկեղեցու Արարատյան հայրապետական թեմի կազմում, առաջնորդանիստը Երևանի Սբ Սարգիս եկեղեցին է:

Սահմանակից է Երևանին, ՀՀ Արմավիրի, Կոտայքի (հյուսիսում), Գեղարքունիքի (արևելքում) մարզերին, պետական սահմանով՝ Թուրքիային (արևմուտքում) և Նախիջևանի Հանրապետությանը (հարավում):

Աշխարհագրություն

  Արարատի մարզի հարավ-արևմտյան եզրին զուգահեռ 6-13 կմ լայնությամբ ընկած է Արարատյան հարթավայրի հարավ-արևելյան մասը: Հյուսիսում Երանոսի լեռնաշղթան է: Հյուսիսային սահմանն անցնում է Ազատ և դրա վտակ Գողթ գետերով: Հյուսիս-արևելքում Գեղամա լեռնաշղթայի հարավ-արևմտյան հատվածն է: Արևելքում Մժկատար լեռներն են, որից արևմուտք ընկած է Դահնակի լեռնաշղթան. սրանից էլ հարավ գտնվում է Ուրծի լեռնաշղթան։

Մարզի կենտրոնում Երախի լեռներն են, Կոտուց, Խոսրովասար լեռնագագաթները և այլ լեռնազանգվածներ։ Տարածքի ամենացածր կետը հարավում է՝ Արաքսի հունի մոտ՝ 801 մ։ Ամենաբարձր կետը հյուսիս-արևելքում գտնվող Սպիտակասար լեռնագագաթն է՝ 3555,7 մ։ Տարածքի միայն մոտ 30%-ն է հարթավայրային։

   Խոշոր գետերն են Արաքսը, Հրազդանը, Ազատը, Վեդին։ Համեմատաբար փոքր գետերից են Արածոն, Չորասու հեղեղատարը, Ազատի ու Վեդիի վտակները`   Քաջառուն (Դարբանդ), Խոսրովը, և այլն։ Արարատյան հարթավայրով անցնող գետերը ունեն ոռոգիչ նշանակություն: Ազատի վրա Լանջազատ գյուղի մոտ կառուցված է Զովաշենի ջրամբարը և համանուն ՀԷԿ-ը։ Ոռոգման աշխատանքները մարզում արդյունավետ կազմակերպելու նպատակով XIX- XX դարերում կառուցվել են Կախանովի և Արտաշատի ջրանցքները։ Ոռոգման սեզոնին ջրի պակաս է զգացվում առանձնապես Արարատի տարածաշրջանում: Ոռոգման ջրային ռեսուրսների պակասը լրացնելու նպատակով Արարատի տարածաշրջանում սկսվել են Վեդու ջրամբարի կառուցման աշխատանքները: Մարզի տարածքում է գտնվում հանրապետության ոռոգման համակարգի կարևոր կառույցներից մեկը` Ազատի ջրամբարը` 70 միլիոն խ. մ ծավալով: Արարատի մարզում տարածված են ՀՀ-ում առկա բոլոր 8 լանդշաֆտային գոտիները, բայց հիմնականներն են կիսաանապատային (Արարատյան հարթավայրում), չոր տափաստանային (միջին բարձրության լեռներում), ալպյան (Գեղամա լեռնաշղթայի լանջերին)։

   Կլիման ենթակա է վերընթաց գոտիականության,և այստեղ առկա են ՀՀ-ում տարածված կլիմայի 8 տիպերից 6-ը: Արարատի մարզում տարեկան միջին ջերմաստիճանը ցածրադիր և բարձրալեռնային շրջանների միջև տատանվում է +10°C-ի և -2°C-ի միջև: Հունվարյան միջին ջերմաստիճանն է այդ շրջաններում համապատասխանաբար -6°C և -12°C, հուլիսյան ջերմաստիճանը`   +26°C և +8°C, միջին տարեկան տեղումները`   200մմ և 1000մմ: Ցածրադիր շրջաններում դիտված բացարձակ առավելագույն և նվազագույն ջերմաստիճաններն են -33°C և +42°C, ընդ որում վերջինս Հայկական լեռնաշխարհում դիտարկված բացարձակ առավելագույն ջերմաստիճանն է և այն գրանցվել է Արարատյան հարթավայրի հարավ-արևելքում: Ընդհանուր առմամբ Արարատի մարզը աչքի է ընկնում կլիմայի չորությամբ:

   Մարզի տարածքում է գտնվում Խոսրովի պետական արգելոցը (ծովի մակերևույթից 1 600 – 2 300 մ բարձրության վրա):

  Այստեղ կան նաև հանքային ջրեր՝ Արարատ և Վեդի բնակավայրերում։ Մարզը հարուստ է ստորերկրյա քաղցրահամ ջրերով: Գրեթե անտառներ չկան՝ անտառապատ տարածքները կազմում են ընդհանուր հողերի 0.1%-ը:  Առկա են տրավերտինի, ավազի, մարմարի և բազալտի հանքավայրեր։ Մետաղական հանածոների արդյունաբերական պաշարներ մարզում չկան:

Բնակչություն

   Արարատի մարզը Հայաստանի համեմատաբար խիտ բնակեցված մարզերից մեկն է, բնակչության խտությունը կազմում է 124 մարդ/1ք.կմ (2-րդ տեղ՝ Արմավիրից հետո): Մարզում բնակվում է շուրջ 258.4 հազար մարդ /01.01.2017թ./, կամ ՀՀ բնակչության 8.2%-ը: Մարզի քաղաքային բնակչությունը՝ 4 քաղաքներով, կազմում է 72.7 հազար մարդ կամ 29.5%: Գյուղական բնակչությունը  կազմում է 185.7 հազար մարդ կամ 70.5 %: Բնակչության թվաքանակում տղամարդիկ կազմում են  ընդհանուր բնակչության նկատմամբ` 47.7%, իսկ կանայք` 52.3%-ը:

   Բնակչության տեղաբաշխումը հավասարաչափ չէ, ամենամեծ կուտակումները մարզում Արտաշատի և Մասիսի տարածաշրջաններում են: Գրեթե բոլոր բնակավայրերը գտնվում են մարզի հարթավայրային  փոքր մասում: Լեռնային մասում բնակչությունը գրեթե բացակայում է: Միայն բարձրադիր գոտում, որն օգտագործվում է որպես ամառային արոտավայր, ամռան երեք-չորս ամիսներին հայտնվում է ժամանակավոր բնակչություն:

   Հայկական պետության վերելքների ու անկումների հետ մեկտեղ փոխվել են բնակչության թիվը և կազմը: Հայ բնակչությունը կրկին մեծամասնություն է կազմել 1830-ական թվականներից հետո, երբ տասնյակ հազարավոր հայեր Իրանի Սալմաստ և Խոյ գավառներից վերաբնակեցվեցին Արարատի մարզի ներկա տարածքում: Մարզը բնակչությամբ ներկայումս գրեթե միատարր է, հիմնականում բնակեցված է հայերով՝ 97.2%, ազգային փոքրամասնություններից մարզում ապրում են եզդիներ՝ 1.9%, ասորիներ՝ 0.6%, ռուսներ՝ 0.2%, ինչպես նաև հույներ, քրդեր: Ասորիները մեծ թիվ են կազմում հատկապես Վերին Դվին և Դիմիտրով համայնքներում: Եզդիների թիվը մեծ է Այնթապ, Մարմարաշեն, Մխչյան, Ռանչպար, Նորամարգ գյուղական համայնքներում:

Քաղաքային համայնքների թիվը`   4 համայնք /Արտաշատ, Արարատ, Մասիս, Վեդի/ 
Գյուղական համայնքների թիվը`  93 համայնք
Գյուղական բնակավայրերի թիվը`   94 բնակավայր

Արարատի  տեսարժան վայրեր

  Մարզը հարուստ է պատմամշակութային հուշարձաններով, այստեղ հաշվառված է 906 հուշարձան, որոնցից 808-ը  գտնվում է պետական պահպանման տակ:

Արարատում են գտնվում մի քանի վանական համալիր, պատմական Հայաստանի երկու պատմական մայրաքաղաքների՝ Դվինի և Արտաշատի քաղաքատեղիները, նշանավոր եկեղեցիներ, խաչքարեր, բնության հուշարձաններ, գյուղատեղիներ:

  Առանձնակի պատմական արժեք են ներկայացնում Խոսրովի արգելոցի տարածքում գտնվող 10-15-րդ դարերի հնություն ունեցող Մանկուքի խաչքարերը և տապանաքարերը, ինչպես նաև քարանձավային գեղանկարները (մ.թ.ա..XIII- Xդդ.) և վիշապ-կոթողները (մ.թ.ա.III-II հազարամյակներ.),

Մարզի նշանավոր պատմամշակութային կենտրոններ

Մարզի տնտեսությունը և հասարակական կյանքը

 ՀՀ Արարատի մարզը հանրապետության տնտեսապես զարգացած մարզերից է: Խորհրդային տարիներին ներկայիս Արարատի մարզն ընդգրկող քաղաքներում, շրջաններում առկա էր արդյունաբերական հզոր համալիր` որն ընդգրկում էր արդյունաբերության բոլոր ճյուղերը:

 Անկախության տարիների ընթացքում մարզի արդյունաբերությունը ենթարկվել է կառուցվածքային փոփոխությունների, չնայած առաջատար է մնացել գյուղմթերքների մշակող արդյունաբերությունը, զգալիորեն բարձրացել է սննդի արդյունաբերության տեսակարար կշիռը: Իրենց դիրքերը զիջել են մեքենաշինությունը և սարքաշինությունը: Մարզի արդյունաբերական համալիրում ըստ արտադրության ծավալի արդյունաբերության ներուժը կենտրոնացված է Արարատի տարածաշրջանում:

 Մարզի տնտեսության ներկայիս հիմքը   գյուղատնտեսությունն է: Այն հիմնականում մասնագիտացած է խաղողագործության, պտղաբուծության և բանջարաբուծության մեջ: 

Արդյունաբերության առաջատար ուղղությունները սննդամթերքի, ներառյալ` խմիչքների, արտադրություններն են և այլ ոչ մետաղական հանքային արտադրատեսակների արտադրությունը: Մարզի բազմաճյուղ արդյունաբերության հիմնական և գլխավոր ուղղությունը մշակող արդյունաբերությունն է, որի մեջ առավել զարգացած են սննդամթերքի և ըմպելիքի արտադրությունը (մրգերի, բանջարեղենի վերամշակում և պահածոյացում, թորած ալկոհոլային խմիչքների արտադրություն), ծխախոտի արտադրությունը (ծխախոտի խմորում` ֆերմենտացիա) և ոչ մետաղական հանքային արտադրանքի արտադրություն (ցեմենտի, կրի, ասբոցեմենտային իրերի արտադրություն, քարի կտրում և  վերամշակում): Մարզում զարգացած է նաև արդյունագործական ձկնաբուծությունը:

 2017 թ. մարզի տնտեսապես ակտիվ բնակչության թվաքանակը կազմել է ընդհանուր բնակչության 53.1%-ը: Աղքատության մակարդակը մարզի բնակչության 27.3 % է: Գործազրկության խնդիրը ավելի խիստ է քաղաքային համայնքներում:

 Մարզում կան 4 բժշկական կենտրոններ, 1 ծննդատուն, 1 առողջության կենտրոն, 4  բժշկական կենտրոններ, 50 բուժամբուլատորիաներ:

 Կրթական համակարգում գործում են 78 մանկապարտեզ, 23 նախակրթարաններ, 112 հանրակրթական, 21 երաժշտական, արվեստի, գեղարվեստի դպրոցներ, մանկապատանեկան ստեղծագործական կենտրոններ, 6 քոլեջ, 1 բարձրագույն ուսումնական հաստատություն` «Արտաշատ» համալսարանը, 1 պետական նախնական մասնագիտական (արհեստագործական) ուսումնական,  4 պետական միջին մասնագիտական ուսումնական հաստատություններ, 83 մշակույթի տներ ևն:

 Արարատի մարզում այսօր գործում է 96 գրադարան, որից 86-ը` գյուղական, 6-ը` քաղաքային, 2-ը` մանկական, 1-ական` մարզային կենտրոնական եւ տարածքային կենտրոնական:

Տրանսպորտ և կապ

 ՀՀ Արարատի մարզի տարածքով է անցնում Երևան–Երասխ երկաթուղին  (95 կմ) և Երևան–Երասխ-Գորիս-Մեղրի-Իրանի Իսլամական Հանրապետության սահման միջպետական նշանակության ավտոճանապարհը, որը հանդիսանում է Հյուսիս-Հարավ ճանապարհային միջանցքի մի հատվածը:

  Բջջային հեռախոսակապը և շարժական ինտերնետ կապն ապահովվում է հանրապետություն գործող բոլոր օպերատորների կողմից: Բնակավայրերը 100%-ով ապահովված են բջջային և ինտերնետ ծածկույթով՝ օպտիկամանրաթելային և եթերային-շարժական, ինտերնետի որակը բավարար է:

 Լարային հեռախոսակապ ապահոված է 4 քաղաքներում և 18 գյուղական համայնքներում համայնքներում: Այստեղ գործում են «Հայփոստ» ՓԲԸ-ի 95 փոստայինբաժանմունքներ:

 Մարզի ամբողջ տարածքը ընդգրկվել է թվային հեռուստահաղորդումների ծածկույթում: Այստեղ հեռարձակվում են 8 հըանրապխետական և 1 տեղական նշանակության հեռուստատեսութուններ: Լույս են տեսնում «Արարատ» (1996-ից) մարզային պաշտոնաթերթը, «Արտաշատ» (1958) թերթը:

 Հայաստանի Հանրապետություն  ՀԱՅԱՍՏԱՆ